Foydalanilgn adabiyotlar

Gaz muhiti tarkibi. U saqlanadigan sabzavot va mevalardagi biokimyoviy jarayonlarga, shuningdek, mahsulot sifati va isrof miqdoriga ta’sir etadi. Gaz muhiti tarkibidan oksidlanishtiklanish jarayonlari va ularning integral ko‘rsatkichi nafas . olish jadalligiga bog‘liq. Sabzavot va mevalarning saqlanishini yaxshilash uchun gaz muhiti tarkibi o‘zgarishidan foydalanish imkonini birinchi bo‘lib rus olimlari, jumladan, KA.Timiryazev nomidagi Moskva qishloq xo‘jaligi akademiyasining «Sabzavot — mevalarni saqlash va qayta ishlash texnologiyasi» kafedrasining asoschisi F. V. serevetinov isbotladi. Keyinchalik bu saqlash texnologiyasi taraqqiy etgan davlatlar — Angliya, Gollandiya, Fransiya, Shveysariya va AQShda rivojlandi.
Ilk izlanishlarda o‘zgaruvchan gaz muhiti yaratishning eng oddiy usuli qo‘llanilgan, ya’ni sabzavot va mevalar zich yopiladigan kameralarga joylanib, ularda saqlanayotgan ob’ektlarning nafas olishi hisobiga isli gaz (CO₂) to‘planib, kislorod miqdori kamaygan. Yuqori mikdorda isli gaz bir qator sabzavot me' valar, ba’zi sitrus, olma va nok navlarining saqlanishi uchun qulay. Bu o‘zgaruvchan gaz muhitda sabzavot va mevalar saqlashning birinchi bosqichi edi. Hozirgi paytda sabzavot va mevalarni saq“ lash uchun asosan quyidagi uch turdagi gaz muhiti qo‘llaniladi:
1. Normal atmosfera singari kislorod va isli gaz yig‘indisi 21 foizga teng. Ammo bu gazlarning to‘yinganligi havoga nisbatan CO₂ foydasiga o‘zgartirilgan. Sabzavot va mevalarni isli gazga chidamli tur va navlari uchun odatda 5—10 foizli isli gaz va O₂ 16—11 foizli to‘yingan aralashmasidan foydalaniladi. Qolgan 79 foiz azotga to‘g‘ri keladi.
2. Kumir isli gaz va kislorod konsentratsiyalar yig‘indisi 21 foizdan kam (qolgan hajmni azot egallaydi). Ko‘pgina olma navlari uchun gaz muhitining (CO₂ va O₂ foizda) 5:3 yoki 3:3 solishtirma nisbati eng qulay keladi. Har bir nav uchun gaz solishtirmalarini aniqlash zarur.
3. Deyarli yoki butunlay ko‘mir isli gazi yo‘q hamda oz mщdorli 3—5 foizli kislorod muhitlar. Bunday gaz (azotli) muhiti danakli mevalar uzum, ba’zi olma navlarini saqlash uchun to‘g‘ri keladi.
Yuqori konsentratsiyali SOgning ijobiy ta’siri quyidagicha: nafas olish jadalligi susayadi va buning oqibatida issiq lik chiqish tezligi, yetilish jarayoni sekinlashadi, saqlash muddati cho‘ziladi. Masalan, xlorofilli sabzavot va mevalarda, chunonchi, yashil rangli olmalarda xlorofill parchalanishi sekinlashadi. Alohida kislotalar miqdori va umumiy kislotalanish darajasi yaxshi saqlanadi. Yuqori konsentratsiyali CO₂ ning salbiy ta’siri quyidagilardan iborat: mevalarni quyi haroratlarga sezgirligi oshadi («Saqlash harorati» bo‘limiga qarang). Etning qorayishi kuchayadi, ayniqsa, markaziy qismida (ya’ni, urug‘xonasida) hamda olma po‘stining kuyishi kuzatiladi. Sabzavot va mevalarga kodeksat tushishi oqibatida yuqori to‘qimalarda o‘ziga xos kuyish paydo bo‘ladi. Mevalarda g‘ovaklar yuzaga keladi, ta’mi buziladi (karamda shirinlik paydo bo‘ladi). Sabzi, ildizli seldereyning fitopatogen mikroorganizmlar ta’sirlanishiga qarshiligi susayadi.
Yuqori konsentratsiyali ko‘mir isli gazga sabzavot va mevalarning sezgirlik darajasiga ko‘ra, ular quyidagicha bo‘linadi: oz sezgirlar — sparja (10), qalampir, qovun, qand, shakar, jo‘xori. O‘rta sezgirlar — bodring (5), no‘xat (5), sikoriy (5), olma. Kupli sezgirlar — karamoq boshli, rangli savoy (3), sabzi ildizli, selderey, pomidor (4), olma, nok. Juda kuchli sezgirlar kartoshka (1), salat (3), bargli selderey (2), yetilgan nok (2).
Past konsentratsiyali kislorodning ijobiy ta’siri quyidagilardan iborat:
jadal issiq chiqishi natijasida nafas olish tezligi pasayadi, yetilish jarayonlari sekinlashadi va saqlash muddati uzayadi;
- xlorofill parchalanishi sekinlashadi. Qand, kraxmal, pektin va azotli moddalar hamda kislotalar parchalanishi sekinlashadi;
- etilen va xushbo‘y fraksiyaning boshqa komponentlari yuzaga kelishi susayadi; .
- et, ayniqsa, po‘stni qorayish darajasi sekinlashadi, ta’mi yaxshilanadi.
Past konsentratsiyali kislorodning salbiy ta’siri quyidagicha ro‘y beradi: yuqori konsentratsiyasi va past haroratda shikastlanishga bo‘lgan sezgirligi ortadi. Ko‘mir isli gaz yuqori bo‘lgan sharoitda etning qorayishi va g‘ovaklar yuzaga kelishi kuchayadi, po‘stlarda shishlar va suv dog‘lari yuzaga keladi. Zangori dog‘lar yuzaga kelishi bilan qizil rangli olmalar tuey o‘zgaradi. Salatda pektin dog‘lari paydo bo‘ladi. Sabzavot mevalarni past konsentratsiyali kislorodga bo‘lgan sezgirligiga qarab uch guruhga ajratiladi.