Foydali qazilma konlarini gеologik iqtisodiy baholash Фойдали қазилма конларини баҳолаш тамойиллари

в.Ер қаъридан тўла ва комплекс фойдаланиш тамойили. Бу тамойил минерал хом ашёларни қайта тикланмаслиги, ер бағрида улар захираларининг чекланганлиги ва табиийки, уларни асраб авайлаш лозимлигидан келиб чиқади. Кейинги 50-60 йиллар давомида конлардан фойдаланиш тезлиги ўнлаб, ҳатто юзлаб баравар ортиб кетди ва бу хол хали ҳам давом этмоқда. Минерал хом ашёларнинг баъзи бир турлари бўйича кўплаб мамлакатлар ер ости қазилмаларининг тугаб бораётганлиги муаммоларига дуч келмоқдалар. Шу билан боғлиқ равишда минерал ҳом ашёлардан тежабтергаб фойдаланиш бўйича юзага келган муаммоларни хал этиш долзарблигича қолмоқда. Ер қаъридан қазиб олинган, маълум бир қисми қайта ишланиб ташлаб юборилаётган ва чиқинди омборлари, бойитиш фабрикалари ва завод чиқиндихоналарида тўпланаётган катта миқдордаги қаттиқ чиқиндларни камайтириш каби жиддий муаммолар юзага келмоқда. Конлардан мажмуавий фойдаланишни ўз ичига қамраб олувчи, аҳамияти нуқтаи назардан аввал айтиб ўтилган муаммолардан кам бўлмаган муаммолардан яна бири, йирик қувватли тоғ-кон саноат ишлаб чиқариш корхоналарини бир жойда ташкил этиш, минерал хом ашёларни разведка қилиш ва қазиб олишга капитал маблағларни кескин қисқартириш, меҳнат ҳаражатларини, минерал хом ашёларнинг разведка қилиш ва қазиб олиш учун вақт ва воситаларни тежаш, ишлаб чиқаришни эса нисбатан тезлик билан кенгайтириш ҳисобланади. Конларни мажмуавий баҳолашнинг улкан аҳамиятини академик А.Е.Ферсман бундан қариийб бир аср аввал “Мажмуавий ғоя –туб моҳиятига кўра, восита ва энергияга энг кам сарф ҳаражат қилиб, максимал фойда олишга эришишнинг тежамкорлик ғоясидир. Аммо, бу ғоя нафақат бугунги кун ғояси, балки бу ғоя бизнинг бойликларимизни ваҳшийларча талон-тарож қилишдан муҳофаза қилиш ғояси, хом ашёлардан оҳирига қадар фойдаланиш ғояси, табиий захираларни келажак учун сақлаб қолиш имкониятлари ғоясидир” деб таъкидлаган эди.
г. Минерал хомашёлар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган сарф–ҳаражатларни минимумига эришиш. Тоғ - кон саноатида маҳсулотлар олишга сарфланган ҳаражатлар йўл қўйиладиган даражадан ошиб кетмаслиги лозим. Умумий ҳолатда, минерал хом ашёлар захира балансининг, турли ишлаб чиқариш тармоқларининг минерал хом ашёларга бўлган эхтиёжига нисбати, жамиятни ривожлантириш учун зарур бўлган ҳаражатлар даражасини белгилайди. Минерал ҳом ашёлар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ҳаражатлар меъзони бу-ишлаб чиқариш корхонасининг улгуржа баҳосидир. У конни баҳолашнинг муҳим қуроли, “саноат” маъдани, “саноат” кони тушунчаларининг меъзонидир. Фойдали қазилмаларнинг катта қисми учун минерал ҳом ашёларнинг улгуржа баҳоси, уни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган сарф-ҳаражатларда ўз аксини топади. Саноатнинг улгуржа баҳоси минерал ҳом ашёларнинг ўртача тармоқлар таннарҳига(асосий фондлар аммортизацияси билан бирга) ва меъёрий рентабелликга асосланади. Бир қатор фойдали қазилмалар(нефть, газ, темир маъданлари, рангли металлар, слюдалар ва бошқалар) бўйича ишлаб чиқариш таннархи ва мос равишда улгуржа баҳоси геология–разведка ишларига сарфланган ҳаражатларни тўла ёки қисман қоплаш ставкасига киритилган.
Саноат корхоналарининг улгуржа баҳолари, минерал ҳом ашёларнинг кондицияларини асослаш ва ҳисоблаш натижасида белгиланади. Улгуржа баҳолар ҳом ашё сифати бўйича дифференциацияланади. Масалан, кўмирнинг баҳоси ҳавза бўйича, уларнинг зоналлилиги ва маркаси бўйича белгиланади. Кўмир таркибидаги кулнинг миқдори стандартга нисбатан ҳар бир фоизга ошиб бориши, унинг нарҳини 3%га камайтиради. Ҳар бир фоиз меъёрдан ортиқ намлик учун улгуржа нарх 1,5%га камайтирилади. Кўмир таркибида олтингугуртнинг миқдори ҳар 0,1% га ўзгарса, баҳо ҳам 1%га ўзгаради.