Foydali qazilma zaxiralarini hisoblash usullari Қаттиқ фойдали қазилма захираларини ҳисоблаш усуллари

Эксплуатацион блоклар усули. Тоғ лаҳимлари билан разведка қилинган маъданли ва номаъдан фойдали қазилма конлари захираларини ҳисоблашда қўлланилади. Айни холатда эксплуатацион блоклар деганда, тоғ лаҳимлари билан контурланган ва шу билан бир вақтда тавсилий намуналар олинган блоклар тушунилади.

66-расм. Маъданли тананинг разведка қилинганлик даражаси бўйича геологик блокларга бўлиш схемаси. 1- канавалар; 2 – ортлар; 3- контур ташқарисидаги кудуқлар; 4 – маъданли контур ичидаги қудуқлар; 5-ҳисобланадиган блоклар чегараси.
Захираларни ҳисоблаш, геологик блоклар усулидаги каби умумий формуладан фойдаланиб амалга оширилади. Эксплуатацион блоклар усулини геологик блоклар усулининг хусусий кўриниши сифатида ҳам қабул қилиш мумкин. Бунда блоклаш шундай тартибда ўтказилиши керакки, захираларни эксплуатацион блоклар - қаватлар, қазиб олиш майдончалари, каръерларнинг қамбарлари ва уступлари ва х.к. бўйича гуруҳлаш осон бўлсин. Бунда мураккаб шаклли ва майда блокларгаажратишдан қочиш керак.
Кесмалар усули. Кесмалар усули асосан мураккаб шаклли ва разведка лаҳимлари тизими билан разведка қилинган ва улар асосида вертикал геологик кесмалар ёки горизонталлар бўйича планлар тузиш мумкин бўлган ва нометал конларниниг захираларини ҳисоблаш учун қўлланилади. Бу усулнинг моҳияти блоклар ҳажмини аниқлашга асосланганлигидадир. Бошқа усуллардан фарқли ўлароқ у ётқизиқларнинг тарқалиш майдони ва уларнинг қалинликлари билан эмас, балки ётқизиқлар кесмаси(тик ёки горизонтал) ва кесмалар орасидаги масофалар бўйича аниқланади.

67-расм. Вертикал кесамалар усули ёрдамида захираларини ҳисоблаш модели:1-маъданусти (интрузияусти) жинслари; 2-гранитлар; 3-маъданли грейзен; 4-разведка бурғи қудуқлари; 5-6-разведка тоғ лаҳимлари: 5-шахта ва квершлаг, 6-штрек, ортлар ва восстающий. Рим рақамлари билан кесамалар тартиб рақами берилган; S-кесмадаги майдон, l- кесмалар орасидаги масофа.
Қуйида(68-расм) параллел кесмалар усулида захираларни ҳисоблаш схемаси келтирилган. Унда А ва Б блоклар I, II, III разведка чизиқларига ёндошган, С ва Д блоклар IV-I ва III-V маъданли ва маъдансиз чизиқлар орасида интерполяциялаш натижасида тузилган.



68-расм. Параллел кесмалар усулида захираларни ҳисоблаш схемаси
Икки кесишма орасидаги блоклар ҳажми қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

Агар S₁ ва S₂ майдонлар қийматлари 40%дан ортиқ фарқ қилса, блоклар ҳажми пирамидаларни кесиб ўтиш формуласи бўйича аниқланади:

Кесмалар ва киришиш нуқталари орасидаги блоклар ҳажми масалан, С блок, конус формуласи бўйича ҳисобланади:

Кесмалар ва киришиш чизиқлари орасидаги блоклар ҳажми пона формуласи бўйича ҳисобланади:

Кесмалар усулида захираларни ҳисоблашда блоклашнинг бошқа вариантлари ҳам бўлиши мумкин.
Параллел бўлмаган кесмалар орасида жойлашган блоклар ҳажмини ҳисоблаш қуйидаги формула ёрдамида амалга оширилади:

Агар параллел бўлмаган кесмалар орасидаги бурчак 10⁰ дан катта бўлса қуйидаги формуладан фойдаланилади:
·
Юқоридаги формулалардаги Н₁ ва Н₂ кўшни кесмалар билан кесишгунга қадар кесманинг оғирлик марказига мос келувчи тикланган перпендикулярлар.
Ушбу формулалардан фойдаланишда асосий қийинчиликлардан бири бу S₁ ва S₂ кесмаларнинг оғирлик марказларини топишдир.
А.П.Прокофьев буни нисбатан оддий усулини таклиф этади. Планда блок I-I ва II-II разведка чизиқлари ораси ёрдамчи СС₁ чизиқлари билан энг яқин район тамойили асосида икки қисмга ажратилади. (69-расм).

69- расм. Ўзаро параллел бўлмаган кесмалар усулида захираларни ҳисоблаш схемаси. (А.П.Прокофьев бўйича). Қуюқ чизиқлар билан ер юзига чиқиб қолган маъданли тана очилмалари кўрсатилган.
S'₁ ва S"₂ блоклар майдони ҳамда I-I ва II-II кесмаларга мос келувчи S₁ ва S₂ майдонлар кесмасини билган ҳолда ҳар бир блокнинг ҳажми алоҳида аниқланади.

Бу ерда L₁ ва L₂ I-I ва II-II разведка чизиқларининг узунлиги
Блокнинг умумий ҳажми қуйидаги формулалар ёрдамида ҳисобланади:

Сочма конлар учун ҳам, шунингдек, ҳар қандай горизонтал ва вертикал ётувчи таналар учун ҳам бу захираларни ҳисоблаш усули бошқа усулларга нисбатан аниқ усул ҳисобланади. Чунки бу ерда маъданли таналарнинг планда кесмалар орасида гох кенгайиб, гох торайиб бориш таъсири ҳам ҳисобга олинган.
Шуни ҳам унитмаслик керакки, бу усул қия ётган маъданли таналар учун фойдаланилганда ҳатоликлар содир бўлади. Қуйидаги чизмадан кўриниб турибдики, агар маъданли тананинг ётиши параллел бўлмаган кесмалар йўналиши томонга яқинлашса, унда S'₁ ва S"₂ майдонларда чуқурлик томон кичрайиб боради ва оқибатда ҳажм А.П.Прокофьев формуласи бўйича ортиб кетади ёки аксинча.
Ю.А.Колмагоров томонидан параллел бўлмаган кесмалар орасидаги ётқизиқлар ҳажмини осон ва ишончли аниқлаш усули таклиф қилинган. Унинг моҳияти қуйидагича: Иккита параллел бўлмаган кесмалар орасидаги блок иккита V₁ ва V₂ қуйи блокларга бўлинади(70-расм).

70-расм. Параллел бўлмаган кесмалар усулида захираларни ҳисоблаш схемаси (Ю.А.Колмогоров бўйича)
Биринчи қуйи блокнинг ҳажми (параллел кесмалар орасидаги призма) қуйидаги формула бўйича аниқланади:

L₂ – S₂кесма бўйича маъданли тананинг ер юзасидаги проекцияси;
L'₂ - S₁ га параллел бўлган S'₂ кесма бўйича маъданли тананинг ер юзасидаги проекцияси.
Иккинчи қуйи блок (пона) ҳажми қуйидаги формула бўйича аниқланади:
S₂
бу ерда h – S'₂ четки кесишиш нуқтасидан S₂ кесишиш чизиғига туширилган перпендикуляр.
Ҳажмдан маъдан захираси ва металл захирасига ўтиш учун уларга таянган блоклар ҳажмий массасининг ўртача кўрсатгичлари ва кесмалар бўйича миқдорлари, сўнгра блоклар учун ўртача қийматлар аниқланади.
Кўпинча ҳисобланаётган блокларни нисбатан майда блокларга, масалан, захира тоифалари, навлари ва ҳом ашё турлари бўйича бўлиш зарурияти туғилади. Бунинг учун мос келувчи хусусий блоклар разведка маълумотлари бўйича чегараланади ва кесмаларда ажратилади, уларнинг ҳажмлари эса юқорида кўрсатиб ўтилган формулалар бўйича ҳисобланади. Бунда умумий блоклар ҳажми билан хусусий блоклар ҳажми йиғиндиси ўртасида фарқ бўлмаслиги кераклигини текшириб кўриш лозим.
Кесмалар усули амалиётда кенг қўлланилади(барча маъданли ва номаъдан конларнинг 50 %га яқини) ва мураккаб шаклли конлар учун кўплаб геологлар томонидан алмаштириб бўлмайдиган усул деб тан олинган. Шунга қарамасдан, айрим холатларда уни қўллашнинг мақсадга мувофиқлигини тўғри баҳолаш учун бу усулнинг ютуқлари ва камчиликларини ҳам билиш зарур. Захираларни ҳисоблашнинг бу усулининг асосий ютуқлари, аниқ геологик кесмаларга ёки горизонтли планларга боғланганлигидадир. Уларни тузишда эса коннинг ва ётқизиқлар тузилишининг барча геологик ҳусусиятлари ҳамда разведка маълумотлари ҳисобга олинади.
Шунга қарамасдан, блоклар ҳажмини аниқлашда кесмалар орасидаги таналар чегараси тўғрисидаги маълумотлар эътиборга олинмайди, шунингдек, кесмалар орасидаги намуна маълумотлари ҳам ҳисобга олинмайди. Иккита кесма орасидаги блок ҳажми бир кесма юзаси майдонидан ўртача арифметик қийматга тенг бўлган призмалар ёки цилиндрлар асоси майдонининг ҳажми томон узилиб қолади. Бошқача сўз билан айтганда, бир юза кесмасининг майдони бошқаси томон чизиқли ўзгаради деб таҳмин қилинади.
Иккинчи вариант, қачонки ҳисобланаётган блок бир кесмада қўшни кесманинг оралиқ масофасигача ёндошиб борса, ундан ҳам формал ҳисобланади. Планда тана шакли қанча мураккаб бўлса, қимматли компонентнинг тарқалиши ҳам шунча мураккаб бўлади, кўриб чиқилган усулнинг камчиликлари шунча даражада салбий аҳамият касб этади.
Кесмалар орасидаги масофалар нисбатан катта бўлганда ва маъдандан кейинги мураккаб тектоник шароитларда кесмалар усулини қўллаш орқали захираларни аниқлаш мумкин эмас.
Жуда ва ўта мураккаб маъданли ва номаъдан конлар учун асосан штреклар, рассечкалар, ортлар, кўтарилиш ва ётиш бўйлаб разведка тизимларини қўллашда горизонтал кесмалар ва эксплуатацион блоклар, горизонтал кесмалар ва геологик блокларни бирганикда умумлашган усулини қўллаш анча мақсадга мувофиқ, яъни блокларни тўрт ва уч томондан чегаралаш лозим.
Планда ва вертикал кесмада мураккаб шаклли маъданли тана захирасини ҳисоблашда ётқизиқнинг ўртача қалинлигини формула бўйича аниқлаш учун кесма майдонидан фойдаланиб, геологик блоклар усули бўйича ҳисоблашни тавсия этиш мумкин.
m_ўрт.
Бу ерда: l – кесма чизиғи бўйича маъданли тананинг кенглиги