Fuqarolik jamiyati qurilishida qonun ustuvorligi tamoyilining

Prezident so’zi – lotincha oldinda o’tiruvchi mahnoni bildiradi. O’zbekiston tarixida

birinchi prezidentlik lavozimi 1990 yil 24 martda tahsis etildi.  “O’zbekiston Respublikasi

Prezidentligiga Islom Karimov saylandi”. 1991 yil 18 noyabrda “O’zbekiston Prezidenti saylovi

tug’risida”gi qonun qabul qilindi. Bu qonunga 1997 yil 26 dekabrg’ va 1999 yil avgustda hamda

2004 yil 24 aprellarda o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Mustaqillik yillarida tom mahnoda

prezidentlik instituti to’la shakllandi. O’zbekiston Konstitutsiyasining 19-bobiga ko’ra O’zR

Prezidenti O’zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’idir. Prezidentlik

lavozimiga 30 yoshdan kichik bo’lmagan davlat tilini yaxshi biladigan bevosita saylovgacha

kamida 10 yil O’zbekiston hududida muqim yashayotgan O’zbekiston fuqarosi saylanishi

mumkin. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki martadan ortiq prezident bo’lishi mumkin emas.

Prezident fuqarolar tomonidan umumiy, teng va to’g’ridan-to’g’ri saylov xuquqi asosida yashirin

ovoz berish yo’li bilan 7 yil muddatga saylanadi, u qonun bilan belgilab qo’yilgan. 1991 yil 29

dekabrda alternativ asosida o’tkazilgan umumxalq saylovida Islom Karimov 86% ovoz bilan

(Salay Madaminov esa 14%) O’zbekiston Prezidenti etib saylandi. Bu saylovda 9,900 ming 958

kishi yoki ovoz berish xuquqiga ega bo’lgan fuqarolarning 94,2 foizi ishtirok etdi Islom

Karimovga esa 8,514 ming 136 saylovchi (86%) ovoz berdi.  1995 yil 26 martda Oliy Majlis

qaroriga ko’ra prezident vakolati 1997 yildan 2000 yilgacha uzaytirish masalasi bo’yicha

umumxalq referendumi o’tkazildi. Unda 11 mln 245028 kishi (99.3%) ishtirok etib ovoz

berishda qatnashganlarning 99,6  %i ijobiy javob bilan vakolat muddatini uzaytirishga rozilik

bildirganlar. Qonunga ko’ra, Prezident qilib 35 yoshdan kam bo’lmagan va 65 yoshdan ortiq

bo’lmagan, saylanish xuquqiga ega bo’lgan O’zbekiston fuqarosi bayon etilgan.  2000 yil 9

yanvarda ikkinchi bor Prezidentlik saylovi o’tkazildi. Unda O’zbekiston prezidentligiga nomzod

qilib Islom Karimov (91.9%), Abdulhofiz Jalolov esa 4,17% ovoz olib, Islom Karimov g’alaba

qildi.  2002 yil 27 yanvarda referendum o’tkazilib O’zbekiston Respublikasi Prezidentining

Konstitutsiyaviy vakolat muddati 5 yildan 7 yil qilib o’zgartirishga rozimisiz degan savolga ovoz

berishda qatnashgan fuqarolarning 11 117  841 nafari (91.78%i) yoqlab ovoz berdi. Natijada

2003 yil 24 aprelda O’zbekiston konstitutsiyasining 19-bobiga, ya’ni Prezidentlik qoidalariga

bahzi bir o’zgartirishlar kiritilib, endilikda prezidentlik saylovi vakolat muddati tugaydigan yilda

dekabrg’ (2007) uchinchi 10 kunligining birinchi yakshanbasida o’tkazilishi belgilab olindi.

2007 yil 23 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi bo’lib o’tdi. Saylovda

ishtirok etgan saylovchilar soni 14 765 444 kishi yoki ro’yxatga olingan saylovchilar umumiy

sonining 90,6 foizini tashkil etdi.

1. Islom Karimov 13 million 8 ming 357 ovoz yoki saylovda qatnashgan saylovchilar

umumiy sonining 88,1 foizini oldi.

2. Asliddin Rustamov 468 ming 64 ovoz – ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar

umumiy sonining 3,17 foizini oldi.

3. Dilorom Toshmuhamedova 434 ming 111 ovoz – 2,94 foiz ovozga ega bo’ldi.

4. Akmal Saidov 420 ming 815 ovoz – 2,85 foizi miqdorida ovozga ega bo’ldi.

Saylov  jarayonida  23  ming  300  nafar  kuzatuvchi  ishtirok  etdi.  Beshta  xalqaro  tashkilot:

MDH,  YeXHT,  SHHT,  YevrAzES,  IQT,  30  dan  ortiq  xorijiy  mamlakatlardan  kelgan

kuzatuvchilar,  shuningdek,  O’zbekiston  Prezidentligiga nom ko’rsatgan siyosiy partiyalar va

saylovchilar tashabbuskor guruhi vakillari saylovni kuzatib bordi.

Prezidentlik lavozimiga saylangan Islom Karimovning 2008–2014 yillarda o’z oldiga

qo’ygan dasturi quyidagicha:

1. Mamlakatni modernizatsiyalash, jamiyatni yangilash, iqtisodiyotni jadal rivojlantirish,

makroiqtisodiy mutanosiblikni ta’minlashdagi islohotlarni chuqurlashtirish, tadbirkorlik, kichik

biznes va fermerlik harakatini erkin rivojlantirish.

---

27

2. O’rta sinf: tadbirkorlik, fermerlik harakati va xususiy biznes tuzilmasini, intellektual

mulk egalarining manfaatini ustun qo’yish.

3. Milliy davlatchilik, fuqarolik jamiyatini rivojlantirish.

4. Inson huquqlari Oliy qadriyat: “Inson manfaati har narsadan ulug’” shiori.

5. Sud-huquq tizimi islohatini rivojlantirish. Huquqiy davlatchilikni rivojlantirish.

6. Tashqi siyosat.

7. Real daromadni oshirish. Ish haqini 3 yilda 2–2,5 barobar oshirish.

8. Kadrlarni tayyorlash.

9. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.

10. Farovon hayot barpo etish.

Umuman,  2002 yil 4 aprelda “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil

etishning asosiy printsiplari to’g’risida” Konstitutsiyasiy qonun qabul qilindi. Prezident Islom

Karimov 2005 yil 28 yanvarda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va

Senatining qo’shma majlisidagi “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va

yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” mahruzasida davlat qurilishi va

boshqaruv sohasidagi eng muhim vazifa bo’lgan mamlakat Parlamentining roli va tahsirini

kuchaytirish, hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o’rtasida yanada mutanosib va

barqaror muvozanatga erishish yo’llarini belgilab berdi. SHunga ko’ra 2006 yili O’zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining moddalariga tuzatishlar kiritish to’g’risida (89-moddasiga, 93-

moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga)” loyihasi matbuotda ehlon qilinib,

xalqning fikr mulohazalari o’rganildi va natijada ushbu qonun Oliy Majlisning Qonunchilik

palatasi tomonidan 2007 yil 28 fevralda qabul qilindi. Senat tomonidan 2007 yil 29 martda

mahqullandi. Prezident Islom Karimov 2007 yil 11 aprelda bu qonunga imzo chekdi. Ana shu

“O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining moddalariga tuzatishlar kiritish to’g’risida (89-

moddasiga,  93-moddasining 15-bandiga,  102-moddasining ikkinchi qismiga)”gi qonunga ko’ra

Konstitutsiyamizning 89-moddasi quyidagicha tahrir qilindi:

1) “89-modda. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat

hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini tahminlaydi».

2) 93-moddaning 15-bandi quyidagicha tahrir qilindi:

“15 viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi

hamda lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o’z shahni va qadr-

qimmatiga dog’ tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o’z

qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli”.

3) 102-moddaning ikkinchi qismi quyidagicha tahrir etildi: “Viloyat va Toshkent shahar

hokimi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda

lavozimidan ozod etiladi”. Ushbu qonun 2008 yil 1 yanvaridan kuchga kirishi bayon etildi

(“Xalq so’zi”, 2007 yil 12 aprelg’).

Demak, mustaqillik yillarida mamlakatimizda prezidentlik instituti shakllanib, u yanada

takomillashdi, uning huquqiy negizlari barpo etilib, rivojlangan mamlakatlar yo’lini tanladi. SHu

boisdan ham O’zbekiston davlat tizimi

Respublika Davlat va hukumat boshlig’i Prezident

hisoblanadi. Prezident shaxsi daxlsiz bo’lib, u qonun bilan muhofaza etiladi.

---

28