G. A. Ergasheva Kichik yoshdagi bolalarni

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2021 йил №2)
ISSN 2181-1709 (P)
90
Education and innovative research 2021 y. №2
shuningdek, uni nazorat qilayotganligi, unga qilinayotgan yangi muomala, 
ko‘nikma uning ijtimoiy mavqei o‘zgarganligini to‘la his etishi, o‘ziga 
nisbatan ko‘nikmaining o‘zgarishiga asos bo‘ladi. Kattalar bolani amaliy 
jihatdan o‘z vaqtini to‘g‘ri taqsimlash borasida yaxshi o‘qish, o‘ynash, sayr 
qilish va boshqa narsalar bilan shug‘ullanishga o‘rgatadilar. Demak, oilada 
bola u bilan hisoblashadigan, maslahatlashadigan yangi bir o‘rinni egallaydi, 
o‘quvchining maktabdagi muvaffaqiyati uning keyingi ruhiy rivojlanishi va 
shaxsining shakllanishida to‘liq ijobiy asos bo‘ladi. Bola insoniy munosabatlar 
tizimida ham alohida o‘rin egallayotganligini, ota-onasi, yaqinlari, 
atrofdagilari unga yosh boladek emas, balki o‘z vazifalari, majburiyatlari bor 
bo‘lgan, o‘z faoliyat natijasiga ko‘ra hurmatga loyiq alohida shaxs sifatida 
ko‘nikmada bo‘layotganliklarini his eta boshlaydi. Buning natijasida bola 
o‘z- o‘zidan oilasi va jamoasida o‘z o‘rni borligini anglay boshlaydi. Bu 
davrda bolaning «Men shuni xohlayman» maylidan «Men shuni bajarishim 
kerak» xohishi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan 
har bir o‘quvchida ruhiy zo‘riqish hosil bo‘ladi. Bu nafaqat uning jismoniy 
salomatligida, balki xatti-harakatida ham qo‘rquvning kuchayishi, irodaviy 
faollikning susayishida namoyon bo‘ladi. Bu davrga kelib bola atrofidagilar 
bilan o‘zaro ko‘nikmada ma’lum bir natijalarga erishgan, o‘zi xohlayotgan 
narsalarni hamda o‘z oilasida o‘zi egallagan o‘rnini aniq biladigan bo‘ladi. 
Shuningdek, u o‘zini-o‘zi boshqarish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi, vaziyat 
va holatga qarab ish yurita oladi. Maktabga kelish arafasida bolaning so‘z 
boyligi o‘z fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. Agar bu yoshda 
me’yorida rivojlanayotgan bola o‘z nutqda 500–600 so‘zni ishlatsa, olti 
yoshli bola 3000–7000 so‘zni ishlatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining 
nutqi asosan ot, fe’l, sifat, son va bog‘lovchilardan iborat bo‘lib, o‘z 
nutqlarida qaysi so‘zlarni ishlatgani afzal-u, qaysilarini ishlatish mumkin 
emasligini farqlaydi. 6–7 yoshli bola o‘z jumlalarini murakkab grammatik 
tarkib asosida tuza oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda 
egallab, uni o‘zlashtiradi. 
7–9 yoshli bola nutqda o‘z fikrini bayon etibgina qolmay, balki 
suhbatdoshining diqqatini o‘ziga jalb qila oladi. Bu davrda yozma nutq ham 
shakllana boshlaydi. Bola so‘zlarni qanday eshitgan bo‘lsa, shundayligicha 
yozilmasligini bilishi, ularni to‘g‘ri talaffuz etishga va yozishga o‘rganishi 
zarur. Yozma nutqni egallashi asosida bolada turli matnlar haqida ma’lumotlar 
yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, 
bolada hali o‘zi yozgan fikrlarni, so‘z va harflarni nazorat etish ko‘nikmasi 
yetarlicha rivojlanmagan bo‘ladi.
Ta’lim-tarbiya 
tizimida 
maktabgacha 
yoshdagi 
bolalarning 
muammolariga nisbatan tarbiyachilarning munosabatlari asosan oddiy, 

---

Образование и инновационные исследования (2021 год №2)
ISSN 2181-1717 (E)
91
http://interscience.uz
vaziyatli xarakterga ega. Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachilari 
aksariyat hollarda, bolalarning tashqaridan namoyon bo‘lgan xattiharakatlari 
va bajargan ishlariga juda oddiy tezkor ko‘mak tarzida yordamlashish bilan 
cheklanadilar. Bu jarayonda ularni intellektual jihatdan rivojlantirishga 
deyarli e’tibor qaratmaydilar. To‘polonchi, intizomsiz bolalarni jazolash, 
ota-onalariga ular haqida shikoyat qilish orqali ularning xatti-harakatlarini 
tuzatishga umid bog‘laydilar. Tarbiyachilarning bunday faoliyati bir yoqlama 
xarakterga ega bo‘lib, bolalarning intellektual rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. 
Albatta, tarbiyachining tarbiyalanuvchilarga ko‘maklashishi, ularni qo‘llab-
quvvatlash mayllari ijobiy, samimiy, pedagogik jihatdan asoslangan bo‘lib, 
u bolaning hayoti, intellektual taraqqiyoti, sog‘ligi haqida g‘amxo‘rlik 
qilish, ularda o‘zaro muloqot ko‘nikmalarini tarkib toptirish, atrof-muhit 
haqida tasavvur hosil qilishga yo‘llash, uni inson sifatida shakllantirishga 
qaratilgan bo‘lsa-da, mazkur jarayonda ular ko‘pincha buyurish, po‘pisa 
qilish, qo‘rqitish usulidan foydalanadilar. Buning natijasida, murg‘ak bolada 
qo‘pollik, bo‘ysinmaslik yoki yalqovlik kabi salbiy xususiyatlar juda erta 
paydo bo‘ladi. Bunday yordam bolaning harakatlariga noo‘rin aralashish, 
uning ishlariga to‘sqinlik qilish tarzida namoyon bo‘ladi. Natijada tarbiyachi 
bilan tarbiyalanuvchi orasidagi hamkorlikka putur yetadi va ko‘rsatilgan 
pedagogik yordam va qo‘llab-quvvatlov hech qanday samara bermaydi. 
Bolaning hissiyotlarini qo‘zg‘atish, ichki ziddiyatlar natijasida hosil bo‘lgan 
salbiy xatti-harakatlarni tarbiyachilar tomonidan sun’iy tarzda, zo‘ravonlik 
bilan bartaraf etish hollari keng tarqalgan. Bunday vaziyatda bola tarbiyasidan 
himoyalanishga intilib, natijada ular o‘ziga xosligi, betakrorligini namoyon 
qila olmaydi. O’zligini pinhon tutadi va vujudga kelgan vaziyatga osongina 
moslashadi. Shu sababdan bola shaxsiga yo‘naltirilgan pedagogik tizim 
uni tashqi jihatdan namoyon bo‘lishiga ko‘maklashish bilan chegaralanib 
qo‘lmasdan, bolaning ichki mayllari, ehtiyojlarini hisobga olishga oid 
pedagogik ko‘rsatmalarga tayangan holda tashkil etilishi lozim. Bu jarayonda 
tarbiyachining vazifasi bolaning shaxsiy imkoniyatlari, o‘zligi, ichki 
“men”ini namoyon etishga xizmat qiladigan vosita va usullarni qo‘llashdan 
iboratdir. Buning uchun ular o‘zlariga ma’lumdek tuyulgan haqiqatlar bilan 
bola ruhiyatiga ozor bermay, tarbiyalanuvchilar intellektual rivojlanishlarida 
duch keladigan muammolarni aniqlay olishlari lozim.
Kichik maktab yoshida o‘quvchilarda axloqiy xulq-atvor asoslari 
shakllanadi. Buning natijasida ular ma’naviy me’yorlar, xulq-atvor 
qoidalarini o‘zlashtiradilar. Shu asosda o‘quvchilarda ijtimoiy yo‘nalganlik 
faoliyati shakllana boshlaydi. Bu esa o‘quvchilarda shaxs sifatida individual 
xususiyatlarning shakllanishiga asos bo‘ladi. Natijada ular mustaqil, erkin 
fikrlash, ob’ektiv borliqni idrok etish va zarur qarorlar qabul qilishga muvaffaq 
bo‘ladilar. Mazkur qadriyatlarni o‘quvchilar ta’lim jarayonida o‘zlashtiradilar. 

---