Газламаларни буяш ва гул босишга тайёрлаш


Faol bo’yoqlar, kimyoviy tuzilishi, xossalari va


Download 0.84 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/45
Sana08.01.2022
Hajmi0.84 Mb.
#240308
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45
Bog'liq
aralash tolali matolarga gul bosish va yakunlovchi pardozlash texnologiyasini tadqiq etish (1)

1.2.Faol bo’yoqlar, kimyoviy tuzilishi, xossalari va  

qo’llash usullarining xususiyatlari 

Faol  bo’yoqlar  tez  rivojlanayotgan  bo’yoqlar  sinfini  tashkil  etib, 

ularga katta  miqdorda patentlar  va  ilmiy  tadqiqotlar bag’ishlangan.

11-12



  

Yangi xromoforlar, yangi faol guruhlar, yangi qurilmalarga doir tadqiqotlar 



o’tkazilmoqda  hamda  bo’yash  va  gul  bosishning  optimal  texnologiyalari 

qidirilmoqda. Faol bo’yoqlarning sifatini oshirish va ularning kamchiligini 

bartaraf etish bo’yicha ishlar olib borildi, ularning singish darajasi oshirildi, 

ortiqcha  bo’yoqning  yuvilishi  yaxshilandi,  ayrim  ranglarning  yorug’likka 

chidamliligi ko’paytirildi. Bularning barchasi ishlab chirarishda tejamkorlik 

va faol bo’yoqlarni qo’llash nuqtai nazaridan ko’rib chiqilmoqda.  

13-15


 

Faol  bo’yoqlar  molekulasida  ikkita  qism  ajralib  turadi:  bo’yoqning 



rangi uchun javob beruvchi xromofor va bo’yoqni tola bilan bog’lanishiga 

javob  beruvchi  faol  guruh.  Molekuladagi  bu  qismlarning  turlicha 

kombinatsiyalari  bo’yoqlarning  turli  bo’yovchi  va  ekspluatatsion 

xossalarini keltirib chiqaradi.

16-17


 

Faol  bo’yoqlarning  xromoforlari  sifatida  odatda  an’anaviy 



strukturalar, hammaga ma’lum kislotali va bevosita bo’yoqlar qo’llaniladi. 

Biroq  faol bo’yoqlardagi  xromoforlar kimyosi turli tuman emas. Bu  yerda 

barcha  ranglarda  (sariqdan  tortib  to  qoragacha)  azostrukturalar  (asosan, 

monoaza) ko’pchilikni tashkil etadi, bundan tashqari misli va xrom-kobaltli 

komplekslar  saqlagan  strukturalar  mavjud  va  faqatgina  to’q  ko’k  va  qora 

bo’yoqlar  disazostrukturalarni  va  juda  kam  miqdorda  trisazostrukturalarni 

saqlaydi. 

Yorqin  ko’k  bo’yoqlar  –  bu  antraxinon  yoki  trifendioksazin 

hosilalaridir.  Ko’k  ranglarni  farmazon  bo’yoqlar  beradi,  feruza  va  yorqin 

ko’kish-yashil  bo’yoqlar  esa  mis  yoki  nikel    ftalotsianinlari  hisoblanadi. 




 

 

 



19 

Ba’zi  murakkab  ranglarda  (yashil,  zaytun  rang  va  boshqalarda)  azo  –  va 

antraxinon bo’yoqlar qo’shilgan bo’ladi.

18



 

Faol  bo’yoqlardagi  xromoforlar  nafaqat  rang  uchun,  balki  muhim 



sifat  ko’rsatkichlaridan  biri  yorug’likka  chidamlilik,  shuningdek 

qaytaruvchilar,  oksidlovchilar  va  boshqa  fizik-kimyoviy  ta’sirlarga 

barqarorlik uchun ham javob beradi.

19



 

Faol bo’yoqlar tarixining oxirgi 50 yilligida xromoforning tola bilan 



bog’lanishini  ta’minlovchi  200  ga  yaqin  faol  guruhlar  yaratildi,  lekin 

amaliy ahamiyatga quyidagi muhim faol guruhlar ega bo’ladi: 

-  monoxlortriazinlar; 

-  dixlortriazinlar; 

-  vinilsulfonlar; 

-  triftorpirimidinlar. 

Faol bo’yoqlarning eng ko’p miqdori xlortriazonlar va vinilsulfonlar 

asosida ishlab chiqariladi. Hozirgi kunda dunyo  ishlab chiqarishida bi – va 

polifunksional bo’yoqlar asosiy o’rinni egallab kelmoqda, ular tarkibida bir 

xil  va  turli  xil  faol  guruhlar  bo’lishi  mumkin

13



  .    Bu  guruhlar 

xromoforning  bir  tomonida  yoki  turli  tomonlarida  joylashadi,  shu  sababli 

faol bo’yoqlarning turli tumanligi xromoforlar va faol guruhlarning turlicha 

tuzilgan konstruktsiyalari asosida tuziladi 

20-22


Masalan, 



Sibakron 

da 



xromoforning 

turli 


tomonlarida 

monoxlortriazin  va  vinilsulfon  guruhlari,  Drimaren  SL  da  esa  – 

triftorpirimidin,  xlorftorpirimidin,  monoxlortriazin  va  ikkita  vinilsulfon 

guruhlari joylashadi.

13



 

Ikkita  turli  faol  guruhlar  yonma-yon  joylanishi,  shuningdek, 

―ko’prikcha‖  bilan  ajratilishi  mumkin,  bular  esa  ularning  bo’yash 

xossalarini o’zgartiradi. 

Vinilsulfonli  bo’yoqlarda  esa,  sulfatoetilsulfonil  qanday  holatda  – 

para-yoki meta holatda joylashgani muhim hisoblanadi, chunki shunga rang 




 

 

 



20 

va  bo’yoqning  bo’yash  xossalari  bog’liq  bo’ladi.

24



  Bo’yash  jarayonida 

tolali  materiallar  makromolekulalarining  funksional  guruhlari  bilan 

kovalent bog’lanish hosil qiladigan atomlar guruhlarini saqlovchi bo’yoqlar 

faol  bo’yoqlar  deb  nomlanadi.  Bu  bilan  faol  bo’yoqlar  boshqa  barcha 

bo’yoqlar  sinfidan  farq  qiladi,  ular  tolada  asosan  kovalent,  vodorod  yoki 

ion bog’lanishlar orqali birikadi. 

Bo’yash  natijasida  faol  bo’yoq  tola  makromalekulasining  bir  qismi 

bo’lib  qoladi,  shu  sababli  bunday  ranglar    ishqalanish,  kimyoviy  tozalash 

va boshqa tashqi ta’sirlarga chidamli bo’ladi.  

Faol  bo’yoqlardagi  xromoforlar  nafaqat  rang  uchun,  balki  muhim 

sifat  ko’rsatkichlaridan  biri  yorug’likka  chidamlilik,  shuningdek 

qaytaruvchilar,  oksidlovchilar  va  boshqa  fizik-kimyoviy  ta’sirlarga 

barqarorlik uchun ham javob beradi [21]. 

Monoxlortriazin 

bo’yoqlarning 

faolligi 

dixlortriazin 

bo’yoqlarnikidan  yuqori  bo’lmaydi,  primidin  halqasidagi  xlor  atomining 

faolligi  esa,  sianurxlorid  hosilalaridagi  xlornikidan  past  bo’ladi. 

Vinilsulfonli  faol  bo’yoqlar  tarkibida  faol  xlor  bo’lmaydi,  shuning  uchun 

ular  nukleofil  o’rin  olish  reaksiyalariga  kirishmaydi,  sellyuloza  bilan  ular 

nuklefil  birikish  mexanizmi  bo’yicha  refleksiyaga  kirishadi.  Bu  bo’yoqlar  

molekulalarining  reaksion  qismini  SO

2

CH



2

CH

2



-O-SO

3

H  guruhi  tashkil 



etadi [22]. 

Bo’yash  jarayoning  real  sharoitlarida  selluloza  bilan  asosiy  va  suv 

bilan qo’shimcha reaksiyalar bir vaqda sodir bo’ladi, ba’zi faktorlar ikkala 

jarayonni  ham  ya’ni  bo’yoqning  tola  bilan  bog’lanishi  va  suvli  eritmada 

uning giodrolizini tezlashtiradi.  Shunga binoan,  faol bo’yoqlarga quyidagi 

qo’shimcha talablar qo’yiladi.  

1)  yuqori reaksion qobiliyat; 

2)  quruq holda va eritmada saqlashdagi ularning barqarorligi;     

3)  bo’yoq va tola orasida kovalet bog’lanishning mustahkamligi;  

4)  tolaga nisbatan yuqori substantlik darajasi. 




 

 

 



21 

Bo’yashning  ratsional  texnologiyasi  ko’chirilganda  va  retseptura 

tuzilganda  bo’yoqning  maksimal  singishini  va  uning  gidroliz  natijasida 

minimal  yo’qotilishini  ta’minlovchi  parametrlarni  (harorat,  pH,  jarayon 

vaqti,  elektrolitlar  konsentrasiyasi  va  boshqalarni)  to’g’ri  tanlash  talab 

etiladi. 

Faol  bo’yoqlar  shartli  ravishda  3  guruhga  bo’linadi;  sellulozali  tolalar 

uchun  mo’ljallangan  bo’yoqlar;  junni  bo’yash  uchun  mo’ljallangan 

bo’yoqlar;  poliaminli  tolalar  uchun  mo’ljallangan  dispers  bo’yoqlar.  O’z 

navbatida sellyuloza uchun mo’ljallangan faol bo’yoqlar bo’yash xususiyati 

va usuli bo’yicha 3 guruhga bo’linadi: 

1)  Sovuqda  bo’yaladigan  bo’yoqlar  (nomlanishi  X  harfiga  ega), 

kimyoviy tuzilishi  bo’yicha ular dixlortriazinli bo’yoqlarga mansub bo’lib, 

yuqori reaksion qobiliyatga ega.  

2)  iliq  vannada (60% C) bo’yaladigan bo’yoqlar (nomlanishi T  harfiga 

ega),  kimyoviy  tuzilishi  bo’yicha  ular  vinilsulfonli  bo’yoqlarga  mansub, 

reaksion qobiliyati, bo’yicha esa di- va monoxlortriazinli bo’yoqlar orasida 

oraliq holatni egallaydi. 

3)  issiq  vannada  (70-90

0

C)  bo’yalgan  bo’yoqlar  (nomlanishi  maxsus 



belgiga  ega  emas),  kimyoviy  tuzilishi  bo’yicha  ular  monoxlortriazinli 

bo’yoqlarga  mansub  bo’lib,  reaksion  qobiliyati  yuqoridagi  guruh 

bo’yoqlaridan past bo’ladi [22].  

Gidrolizlangan bo’yoqning yuvilish darajasi bo’yicha faol bo’yoqlar 

4 ta guruhga bo’linadi: 

-yaxshi yuviladigan va oq fonga  o’tmaydigan bo’yoqlar; 

-qoniqarli darajada yuviladigan va oq fonga qisman o’tadigan bo’yoqlar; 

-yomon yuviladigan va oq fonga o’tadigan bo’yoqlar; 

-Juda yomon yuviladigan va oq fonga faol o’tadigan bo’yoqlar. 

Faol  bo’yoqlarning  sellyuloza    bilan  ta’sirlanishi  tola  bilan 

ta’sirlanish  xarakteri  bo’yicha  faol  bo’yoqlarning  asosiy  ikkita  guruhi 

mavjud.  Ularning  biri  nukleofil  o’rin  olish    reaksiyasiga  kirishib, 




 

 

 



22 

sellyulozaning  rangli  murakkab  efirini  hosil  qiladi.  Ikkinchi    nukleofil 

birikish  reaksiyasiga  kirishib,  sellyulozaning  rangi  oddiy    efirini  hosil 

qiladi.  

 

Vinilsulfon  bo’yoqlar  faqat  faol  shaklga  o’tgandan  keyin  sellyuloza 



va suv bilan reaksiyaga kirishadi. 

Yuqorida  tavsiflangan  reaksiyalardan  ko’rinadiki,  sellyulozaning 

bo’yoq bilan rangli birikmasi hosil bo’lishi bilan bir qatorda yana keraksiz 

mahsulot – bo’yoqning gidrolizlangan shakli ham olinadi. Lekin gul bosish 

jarayonida  faol  bo’yoqlar  suvga  nisbatan  sellyuloza  bilan  yaxshiroq 

reaksiyaga  kirishadi,  chunki  Sell-O

-

  ionlarining  konsentratsiyasi  suvdagi 



OH

-

  ionlaridan  yuqori  bo’ladi  (sellyuloza  gidroksillarining  dissotsilanish 



konstantasi  suvnikidan  katta).  Sellyuloza  gidroksili  yuqori  nukleofillikni 

namoyon  etadi,  bu  ham  reaksiyaga  o’z  ta’sirini  ko’rsatadi,  suvning 

gidroksili – OH

-

 ga nisbatan sellyuloza bilan reaksiya 100 marta tez boradi. 



Tolaning  faol  markazlari  yaqinida  sorbsiyalangan  bo’yoqning  yuqori 

konsentratsiyasi hamda ularning tolaga diffuziyalanish qobiliyati sellyuloza 

bilan faol bo’yoq orasidagi reaksiyaning borishi uchun qulay sharoit yaratib 

beradi. Sell-O

-

 ionlarining konsentratsiyasi ko’payishi bilan sellyulozaning 



reaksion qobiliyati ortadi. 

Faol  bo’yoqlarning  muhim  xarakteristikalaridan  biri  ularning 

eritmalardagi 

barqarorligidir. 

Eritmalardagi 

ularning 

holatini 

barqarorlashtirish uchun turli barqarorlashtiruvchilar (stabilizatorlar), bufer 

moddalar –  mono – va dinatriyfosfatlar qo’shiladi. Bo’yovchi sistemalarga 

–  OH  (kraxmal),  -  NH

2

,  -  CH  guruhlarini  saqlovchi  moddalarni  kiritish 



tavsiya etilmaydi [24]. 


Download 0.84 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling