Газламаларни буяш ва гул босишга тайёрлаш

3.2. Paxta-nitron  matolarni  bo’yash va gul bosishga tayyorlash 

texnologiyasi  

Yangi  assortimentlarni  yaratish  asosan  tolalar  aralashmasidan 

foydalanishga  asoslangan.  Bunda  kelib  chiqishi,  fizik-mexanikaviy  va 

kimyoviy  xossalari  bo`yicha  bir-biridan  keskin  farqlanadigan  tolalardan 

aralashma  mahsulot  komponentlari  sifatida  foydalanish  o`ta  talabchan 

xaridorni  ham  qoniqtirishi  mumkin,  lekin  bunday  aralashmani  pardozlash 

jarayoni  murakkab  hisoblanadi.  Tarkibida  tabiiy  va  kimyoviy  tolalar 

aralashmasi  bo`lgan  assortimentli  mahsulotlar  o`ziga  xos  pardozlash 

jarayonlarini talab etadi. Hozirgi kunda bunday aralashmani bo`yash va gul 

bosishga  tayyorlashning  optimal  sharoitlarini  yaratish  muhim  vazifa 

hisoblanadi.  Dunyo  tajribasida  to`qimachilik  mahsulotlarini  aralash 

tolalardan  tayyorlashda  quyidagi  tarkiblar  keng  qo`llaniladi:  Paxta-lavsan, 

Paxta-viskoza,  paxta-poliakrilonitril,  jun-poliakrilonitril,  Paxta-kapron, 

lavsan-zig`ir tola, jun-lavsan, jun-kapron, lavsan-paxta. 

Respublikamizda  poliakrilonitril  -  nitron  tolasini  ishlab  chiqarilishi, 

hamda  undan  ratsional  foydalanish  davlatimizning  ustivor  vazifalaridan 

biridir.  Nitron  tolasini  ishlatilish  sohasini  kengaytirish  maqsadida  uni 

modifikatsiyalash  va  boshqa  tolalar  bilan  aralashma  mahsulotlarning 

komponenti  sifatida  foydalanish  vazifani  yechimi  yo`llaridan  biridir. 

O`zbekiston  Paxta  va  tabiiy  ipak  tolalarini  ishlab  chiqaruvchi  davlatlar 

qatorida  turadi.  Bu  tolalardan  olinadigan  mahsulotlarning  sifatlarini 

---

 

 

 

53 

yaxshilash,  hamda  xizmat  qilish  muddatini  cho`zish  orqali  iqtisodiy 

samaradorlikka erishish mumkin. 

Tabiiy ipak chiqindilarini chet elga eksport qilishdan uni Respublika 

to`qimachilik  sanoatida  qo`llash  orqali  xaridorgirligini  oshirishga,  hamda 

undan  foydalanish sohasini kengaytirishga erishiladi. Nitron tolasini tabiiy 

ipak  chiqindilari  eritmasi  bilan  modifikatsiyalash  orqali  tolaning 

gigroskopligi,  elastikligi,  sorbsion  xossalari  yaxshilanadi,  elektrlanishi 

kamayadi. Tabiiy ipak chiqindilari bilan modifikatsiyalangan nitron tolasini 

nafaqat  kation  bo`yovchi  moddalari  bilan,  balki  bir  qator  anion  bo`yovchi 

moddalar  bilan  bo`yash  imkoniyati  paydo  bo`ladi.  Bu  esa  o`z  navbatida 

bunday  toladan  Paxta  tolasi  bilan  birgalikda  aralashma  mahsulot  ishlab 

chiqarishda  qo`llash imkonini beradi[36]. 

Paxta-nitron  tolalari  aralashmasidan  iborat  mahsulotlarini  ishlab 

chiqarish,  ularni  bo`yash  va  gul  bosishga  tayyorlash,  bo`yash  hamda  gul 

bosish  jarayonlarini  o`rganishga  ko`pgina  ishlar  bag`ishlangan  bo`lib,  bu 

ishlarda aralashma  mahsulotlarni bo`yash  uchun bo`yovchi  aralashmasi  va 

bir sinfga mansub bo`yovchi modda taklif etilgan. 

Mazkur  magistrlik  ilmiy  ishida  nitron  xususiyatini  tabiiy  tolanikiga                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

yaqinlashtirish  maqsadida  tola  tabiiy  ipak  chiqindisi  eritmasi  bilan 

modifikatsiyalandi  va  uning  ishlatilish  sohasini  kengaytirish  yo`lida 

modifikatsiyalangan  nitron tolasi bilan paxta aralashmasidan yangi turdagi 

assortimentlar yaratilib, ularni pardozlash muammolari o`rganildi. 

Paxta  tolasini  bo`yash  va  gul  bosishga  tayyorlash  kuchli  ishqoriy 

sharoitda  olib  boriladi.  Lekin  bu  sharoitda  nitron  tolasi  destruktsiyaga 

uchraydi  va  uning  modifikatori  tabiiy  ipak  ham  yuqori  haroratda,  ishqoriy 

sharoitda  erib  ketadi.  Shunga  ko`ra,  Paxta  va  modifikatsiyalangan  nitron 

tolalari  aralashmasidan  iborat  yangi  assortimentdagi  mato  namunalarini 

bo`yash va gul bosishga tayyorlash  kuchsiz ishqoriy  va  kislotali  muhitda 

olib  borildi.  Oqartirish  jarayonida  vodorod  pereoksidning  stablizatori 

sifatida arzon, ekologik toza, kam silikatli  stablizator  ishlatildi. Aralashma 

---

 

 

 

54 

tarkibidagi  har  bir  komponentni  kimyoviy  reagentlarga  bo`lgan  ta`sirini 

o`rganish  maqsadida  tajribalarni    birinchi  bosqichi  quyidagi  kalavalar 

ustida olib borildi: 

-   tabiiy  ipak chiqindilari bilan modifikatsiyalangan nitron tolasi; 

-  Paxta + modifikatsiyalangan nitron; 

-  Paxta+nitron 

- ipak; 

-  Paxta; 

-  nitron. 

Nitron  tolasi  modifikatori  tabiiy  ipakni,  aralashmani  bo`yash  va  gul 

bosishga  tayyorlash  jarayonidan  so`ng,  saqlanib  qolganligini  aniqlash 

maqsadida    barcha  kalava  namunalari  azot  kislotasi  eritmasiga  solindi. 

Olingan natijalar 3.1- jadvalda keltirilgan. 

Jadval 3.1.  

Azot kislotasi eritmasini tola rang intensivligiga ta`siri 

Namunalar 

Rang intensivligi,  K/S 

Modifikatsiyalangan nitron 

2 

Paxta / modifikatsiyalangan nitron 

1,7 

Paxta+nitron 

0 

Ipak 

15 

Paxta 

0 

Nitron 

0 

 

Jadvaldagi  ma`lumotlardan  ko`rinishicha  nitron  tolasi  0,5%  li  tabiiy 

ipak  chiqindisi  (TICH)  eritmasi  bilan  modifikatsiyalanganda  ham  tolaning 

rang intensivligi o`zgarar  ekan. 

Aralashma  mahsulot  tarkibida    Paxta  tolasini  borligi  hamda  asosiy 

yog`  va  yog`  birikmalari,  azot  moddalar,  tabiiy  rang  pigmentlari  Paxta 

tolasida  bo`lishini  inobatga  olib  aralashmani  bo`yash  va  gul  bosishga 

tayyorlash jarayonini ip-gazlamalarni shu jarayonlarga tayyorlash kabi olib 

---

 

 

 

55 

borish  maqsadga  muvofiq  keladi.  Shu  bilan  birga  ma`lumki,  ishqor 

eritmasida  (3-5%  li)  tabiiy  ipak  erib  ketadi.  Modifikatsiyalangan  nitron 

tolasi tarkibidagi tabiiy ipakni ishqor ta`sirida aralashma tarkibida saqlanib 

qolishini  tekshirish  maqsadida  nitron,  TICh  bilan  modifikatsiyalangan 

nitron,  hamda  tabiiy  ipak  tolalari  3  %  li  NaOH  eritmasida  qaynatildi  va 

eritmaga  qo`rg`oshin  atsetat  solindi.  Bunda  tabiiy  ipak  NaOH  ta`sirida 

darhol  erib  ketdi  va  qo`rg`oshin  atsetat  solingach  oq  cho`kmalar  hosil 

bo`ldi.  Nitron  tolasi  sarg`ayib  ketdi  (K/S=18)  va  cho`kma  hosil  bo`lmadi. 

Modifikatsiyalangan  nitron  tolasining  rangi  yanada  intensivroq  (K/S=36) 

bo`lib,  bunda  qo`rg`oshin  atsetat  solingach  eritmada  cho`kma  hosil 

bo`lmadi.  Demak,  bundan  nitron  tolasi  TICh  bilan  modifikatsiyalanganda 

oqsil  va  nitron  orasida  mustahkam  kimyoviy  bog`lar  vujudga  kelishi 

mumkin degan xulosaga kelish mumkin. 

Ma`lumki  yigirish  jarayonida  hamda  mato  va  trikotaj  polotnolarini 

tayyorlashda  iplarga  ohorlovchi  moddalar  surtiladi.  Pardozlashda  esa 

ohorsizlantirish jarayoni olib boriladi. Ohorsizlantirish jarayoni ishqoriy va 

kislotali  muhitlarda  olib  borilishi  mumkin.  Ishqoriy  muhitda  nitron  va 

modifikatsiyalangan nitron tolasini sarg`ayib ketishini inobatga olgan holda 

namunalar kislotali sharoitda ohorsizlantiriladi. 

To`qimachilik  mahsulotlarini  oqartirish  uchun  vodorod  peroksiddan 

keng    foydalaniladi.  Vodorod  pereoksid    bilan  ishqoriy  va  kislotali 

muhitlarda  oqartirish  jarayonni  olib  borish  mumkin,  yuqorida  keltirilgan 

mulohazalar  asosida  oqartirish  jarayoni  kislotali  muhitda  olib  borildi. 

Mahsulotlarni  bo`yash  va  gul  bosishga  tayyorlash  jarayoni  uch  yo`l  bilan, 

ya`ni  faqat  ohorsizlantirish,  faqat  oqartirish,  oldin  ohorsizlantirish  so`ng 

oqartirish ketma-ketligida olib borildi.[46] Qaynatish-oqartirish jarayonlari 

bir  vannada  olib  boriladi.  Ma`lumki,  bo`yash  va  gul  bosishga  tayyorlash 

jarayonlarining 

sifati 

kapillyarlik, 

oqlik 

darajasi 

va 

uzilishdagi 

mustahkamligi  orqali  baholanadi.  Olingan  natijalar  natijalar  shuni 

ko`rsatadiki, ya`ni to`qimachilik mahsulotlarini kislotali usullarda tajribalar 

---

 

 

 

56 

olib  borilganda  yetarli  miqdordagi  oqlik  darajasiga  erishildi.  Yuqoridagi 

tajribalarning natijalari  3.2 — jadvalda keltirilgan.