Gen kasalliklari

13-mavzu: Irsiy kasalliklar gen kasalliklari.

Mavzubayoni

GEN KASALLIKLARI

Gen kasalliklari gen mutatsiyalari natijasida bitta yoki bir nechta genning o‘zgarishi bilan yuzaga chikadi.Bitta

genning o‘zgarishi natijasida kelib chikadigan kasalliklarni monogen kasalliklar, bir nechta genlarning o‘zgarishidan kelib chikadigan kasalliklarni esa poligen kasalliklar deyiladi. Gen kasalliklari bo‘lgan kishilarning barchasida moddalar almashinuvining buzilishi kuzatiladi.

AMINOKISLOTALAR ALMASINUVINING BUZILISI

Fenilketonuriya. Bu kasallikni birinchi bo‘lib Norvegiyalik vrach F. Felling aniklagan. U ikkita akliy va jismoniy tomondan zaif bolalarning siydigida ma’lum bir xid borligini sezadi. Bu bolalarning siydigini biokimyoviy usulda tekshirilganda juda ko‘p mikdorda pirovinograd kislotasi borligi ma’lum bo‘ladi. Sog‘lom odam konida bu modda uchramaydi. Xozirgi kunda bu kasallikning kelib chikish sababi fenilalanin aminokislotasiga bog‘likligi aniklangan. Fenilalanin norma Fenilalaningidroksilaza fermenti EF Noradrenalin Adrenalin

Agar fenilalaning gidroksidaza fermentining xosil bo‘lishini ta’minlovchi gen mutatsiyaga uchragan bo‘lsa, bu ferment xosil bo‘lmaydi va ketma-ket bo‘ladigan yukoridagi ko‘rsatilgan biokimyoviy jarayonlar kuzatilmaydi. Natijada, fenilalanin tirozinga aylanmasdan konda to‘planib, siydik bilan chikadigan pirovinograd kislotasini xosil kiladi. Bu kislota nerv xujayralarini zaxarlaydi va akliy zaiflikka olib keladi.Tirozinning xosil bo‘lmasligi esa melaninning mikdorini juda kamaytirib yuboradi. Konda melanin kam bo‘lganligi uchun bunday kasallarning terisi sarg‘ish ok bo‘ladi. Kasallarda akliy zaiflik ularning bir yoshligidayok seziladi va ayrimlarida o‘zidan ketib kolish xolatlari (tutkanok) kuzatiladi. Kasallik kech aniklanib davolanmagan bo‘lsa, kasalning axvoli juda og‘irlashadi. Bu kasallik autosomadagi retsessiv gen ta’sirida yuzaga chikib, bolalar orasida 1 : 1000 nisbatda uchraydi. Odatda akliy zaif bolalarning 1-2 % ida fenilketonuriya kasalligi bo‘ladi.

Bu kasallikni aniklashda asosan biokimyoviy usuldan foydalaniladi. Siydikka bir necha tomchi 5% FeCl3 eritmasidan

tomizilganda yashil rang paydo bo‘ladi. Kasallikni davolashda parxez asosiy rol o‘ynaydi, ya’ni kasal fenilalanin aminokislotasi ko‘p bo‘lgan ozukalarni iste’mol kilmasligi kerak. Kasallikning oldini olishda siydikning dastlabki biokimyoviy taxlili va genetik vrachning maslaxati katta rol o‘ynaydi.

Alkoptonuriya. Bu kasallikda fenilalanin va tirozinning keyingi ko‘rinishlarga o‘tish jarayoni (metabolizm) buziladi. Fenilalanin xiso-biga va ovkat bilan organizmga tushgan tirozin normada P- gidroksi-fenilpirovinograd kislotasiga aylanadi. Bu kislota esa, o‘z navbatida gomogentizinoksidaza fermenti yordamida gomogentizin kislotasiga aylanadi. Alkoptonuriya kasalligida esa, gomogentizinoksidaza fermentining sintezini belgilovchi genmutatsiyagauchragani uchun organizmda bu ferment juda kamayib ketadi. Natijada, to‘kimalarda va fiziologik suyukliklarda gomogentizin kislotasi to‘planib koladi.

Alkoptonuriyali kasal siydigidagi alkopton xavoda oksidlanganligi uchun siydik tezda korayib koladi. YOshlikda alkoptonuriya kasalligi sezilarsiz bo‘lib, yosh ulg‘aygan sari kasallikning belgilari paydo bo‘la boshlaydi va ko‘shuvchi to‘kimalarda gomogentizin kislotasi to‘planib, bo‘g‘inlardagi tog‘aylar sarik-binafsha rangga kiradi, kulok suprasi va burun tog‘aylari korayadi. YOsh ulg‘aygan sari tog‘aylarda kora pigment to‘planib bog‘in kasalliklari paydo bo‘ladi. Bu kasallik 5 : 1 000 000 nisbatda uchraydi. Davolashda parxez asosiy xisoblanib, kasal fenilalanin va tirozini ko‘p bo‘lgan ozukalarni kam iste’mol kilishi kerak.

Albinizm. Bu kasallik tirozinni melaninga aylantiruvchi tirozinoza fermenti sintezini boshkaruvchi genningmutatsiyagauchrashi xisobiga sodir bo‘ladi. Albinizm kasalligida terida, sochda, ko‘zning rangdor pardasida rang bo‘lmaydi va ko‘zning ko‘rish kobiliyati ancha susayadi. Albinizm kasalligi to‘lik yoki kisman paydo bo‘lishi mumkin. To‘lik albinizm autosomadagi retsessiv gen ishtirokida yuzaga chiksa, kisman albinizm esa autosomadagi dominant gen bilan yuzaga chikadi. To‘lik albinizm 1 : 15 000, kisman albinizm 1 : 20 000 nisbatda uchraydi.To‘lik albinizmda teri va sochda pigment bo‘lmaganligi uchun teri va soch ok bo‘ladi, ko‘zning rangdor pardasida rang bo‘lmaganligi uchun kon tomirlar ko‘rinib turadi va shuning uchun ko‘z kizil rangda bo‘ladi. Kisman albinizmda terining ayrim joylaridagi ok dog‘lar (pigmentsiz joylar) kuzatiladi. Ayrim xolatlarda soch ok bo‘lib, teri va ko‘z pigmentli bo‘ladi.

Fakat ko‘zdapigmentning bo‘lmaslik xolati xam kuzatiladi. Bunday kishilarga yorug‘lik tez ta’sir kiladi. Ayrim xolatlarda albinizm kasalligida eshitmaslik va ayrim a’zolar rivojlanishida kator kamchiliklar kuzatiladi. AKS da to‘lik albinizmli kishilar yashaydigan kishlok bor. Ular fakat kechasigina tirikchilik kiladi, kunduzi esa uylaridan tashkariga chikishmaydi.

Amerikalik olimlar ularni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazib turishadi. Xozirgi kunda ular uchun teriga surtiladigandori yaratdilar.Bu dori teriga surilgach odam kuyoshda 2 soat yurishi mumkin.Albinizm bir necha genokopiyalidir, ya’ni kasallardagi bir xil fenotipni xar xil genotiplar yuzaga chikaradi.

Kasallikautosom retsessiv xisoblansa-da, autosom-dominant xolatda xam yuzaga chikishi mumkin. Bu esa albinizm kasalligining bir xil klinik belgini namoyon kiluvchi allel bo‘lmagan genlar mutatsiyasi xisobiga paydo bo‘lishini ko‘rsatadi.