Genetika genetika so'zi grekcha genetikos — tug'ilishga taalluqli, aloqador degan so'zdan olingan. Genetika barcha tirik organizmlarga xos bo'lgan xususiyat — irsiyat va o'zgaruvchanlik qonuniyatlarini o'rganuvchi fandir. Irsiyat

MENDELNING IKKINCHI QONUNI :Belgilarning ajralish qoidasi yoki (xilma xillik qonuni) 
Bu qoidani Mendel ikkinchi avlod duragaylarini tekshirish asosida ta‘riflab bergan. Yuqorida aytib o'tilganidek, sariq va yashil donli 
navlarni chatishtirishdan olingan birinchi avlod duragaylari sariq donli bo'ladi. Birinchi avlod o'simliklarini o'z-o'ziga chatishtirish yo'li 
bilan ikkinchi avlod duragaylari olinadi. Mendel tajribalarida ikkinchi avlod o'simliklari ham sariq, ham yashil donli bo'lishini aniqladi. 
Shu bilan birga u tajribalarida ikkinchi avlod o'simliklari dominant va retsessiv belgilari bor no'xat donlarining nisbati: 3 : 1 ga teng 
bo'lishini aniqladi. Mendel 8023 ta donni sanab chiqib, ularning 6022 ta sariq va 2001 ta yashil donli ekanligini aniqladi. Demak, ikkinchi 
avlod duragaylarida ajralish sodir bo'lib, bu ajralish fenotipik jihatdan 3 : 1 (75 foiz sariq, 25 foiz yashil), genotipik jihatidan esa 1 : 2 : 1 
nisbatda ekanligini Mendel quyidagicha ifodalaydi: 
F
1
Aa x Aa 
Gameta A a A a 
F
2
AA, Aa, Aa, aa 
Fenotip 3 : 1 
Genotip 1 : 2 : 1 
Digibrid chatishtirishga doir masalalar. 
l.Qo‗ng‗ ir ko‗zli (dominant), chapaqay (retsessiv) yigit ko‗k ko‗zli o‗naqay qizga uylanganda ulardan ko‗ k ko'zli chapaqay bola tug‗ 
ilgan. Bola va ota-onalarning genotipini aniqlang. 
2. Shabko'r (dominant belgi), chapaqay (retsessiv belgi) erkak har ikkala belgisi bo‗yicha soglom ayolga uylangan. Oilada ikki bola tug‗ 
ilgan, ularning bittasi ikkala belgi bo'yicha sog‗ lom, ikkinchisi shabko‗ r va chapaqay. Ota-onalar va bolalarning genotipini aniqlang. 
3. Odamlarda polidaktiliya va o‗naqaylik dominant belgilardir. Otasi 6 barmoqli, onasi har ikkala belgiga nisbatan sog‗ lom oiladan 
chapaqay va barmoqlari soni normal bola tug‗ ildi. Bu oilada yana qanday fenotipli bolalar tug'ilishi mumkin. 
 
GAMETALAR SOFLIGI QONUNI VA UNING SITOLOGIK ASOSLARI. 
Ajralish hodisasini tushuntirib berish uchun G.Mendel gametalar sofligi gipotezasini taklif etadi. Gipoteza keyinchalik sitologik 
tekshirishlarda to'la-to'kis tasdiqlandi. Jinsiy ko'payishda avlodlar o'rtasidagi bog'lanish jinsiy hujayralardagi genlar orqali amalga oshadi, u 
yoki bu belgining rivojlanish-rivojlanmasligini ana shu genlar belgilaydi. Dominant belgini belgilaydigan genni "A ", unga tegishli 
retsessiv genni esa "a" bilan ifodalaydi. A va a genlari bo'lgan gametalarning qo'shilishini ko'paytirish belgisi bilan ifodalasak, u holda A x 
a = Aa hosil bo'ladi. Gametalar sofligi gipotezasi duragay individlar (geterozigota)larning jinsiy hujayralari sof, ya'ni mazkur juftning 
bittadan geniga ega bo'ladi, deb ta'kidlaydi. Buning ma'nosi shuki, Aa genotipi duragayda "A" dominant genli gameta bilan "a" retsessiv 
genli gameta teng sonda paydo bo'lib boradi. Xo'sh, bular qay tariqa bir-biri bilan qo'shilishi mumkin? Bunda 4 xil kombinatsiya bo'lish 
ehtimoli bor. Buni quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin 
P Aa x Aa 
Gameta A — A 
a ----- a 
Hosil bo'lgan gametalarni Pennet katakchalariga qo'yib 
kombinatsiyalarni yozib chiqsak, u holda bunday natijaga ega bo'linadi: 
Shu kombinatsiya natijasida (AA; 2Aa; aa) hosil bo'ladi. Agar dominantlik to'liq bo'lmasa, duragaylar oraliq xarakterga ega bo'lsa, 
Aa irsiy tarkibidagi individlar irsiy strukturasi bilangina emas, balki ko'zga ko'rinarli (fenotipik belgilari bilan ham) gomozigota 
formalardan farq qiladi. Gametalarning qo'shilishi tabiatan tasodifiy bo'lgani holda umumiy natijasi qonuniydir. Bu o'rinda bir xilda 
gametalar uchrashuvi ehtimolining katta soni bilan ifodalanadigan statistik qonuniyat ko'zga tashlanadi. Turli gametalar uchrashuvining bir 
xildagi ehtimoli bilan belgilanadigan statistik qonunlari jumlasiga yuqorida keltirilgan ajralish qonuni kiradi. 
Monoduragay chatishtirishda 3 : 1 nisbati (dominantlik to'la bo'lgan holda) yoki 1:2:1 nisbatni (dominantlik chala bo'lgani holda) 
statistik hodisalarga asoslangan qonuniyat deb qarash kerak. 
Mendel gametalar sofligi nazariyasini ta'riflab bergan vaqtlarda mitoz haqida gametalarning rivojlanishi va meyoz to'g'risida hali 
hech narsa ma‘lum emas edi. Hozirgi vaqtda esa gametalarni hosil bo'lishini sitologik jihatdan asoslash mumkin bo'lib qoldi. Somatik 
hujayralardagi xromosomalarning hammasi juftdir. Oson bo'lishi uchun faraz qilaylik, o'rganilayotgan organizmda faqat bir juft 
xromosoma bor, genlar esa shu xromosomalarda joylashgan. 
Juft genlar gomologik xromosomalarda joylashgan, meyozda esa gomologik xromosomalarning har bir jufti gametalarda bittadan 
qolishini tushunish oson. Modomiki, shunday ekan gametalarga har bir juftdan bittadan gen o'ta oladi. Diploid xromosomalar to'plami hosil 
bo'lganida zigotada xromosomalar va ularda joylashgan genlar yana juft bo'lib qoladi. Geterozigotalarda jinsiy hujayralar yetilib 
kelayotganda meyoz jarayonida gomologik xromosomalar har xil tipdagi gametalarga ajraladi. Demak, gametalarda har bir juftda bittadan 
gen bo'ladi
.