2. Ózgeriwsheńlik túrleri. Ózgeriwsheńlik násillik hám násillik emes boladı.
Násillik ózgeriwsheńlikke mutacion hám kombinativ ózgeriwsheńlikler kiredi, násillik emes ózgeriwsheńlikke bolsa modifikacion ózgeriwsheńlik kiredi.
bunnan basqa korrelyativ hám ontogenetik yaki fenotiplik ózgeriwsheńlik hám boladı.
Mutacion ózgeriwsheńlik násillik belgileriniń tósatdan ózgerisi natiyjesinde payda bolıp, ol yamasa bul sıpat ózgerislerdi keltirip shıgaradı, hám bul ózgerisler násilden-násilge beriledi.
Kombinativ ózgeriwsheńlik harqıylı porodalı haywanlar yaki har qıylı sort ósimliklerdi shaglıstırıw natiyjesinde payda boladı, yani bunda hár qıylı genlerdiń ózara qósılıwınan jańa qásiyetlerge iye bolgan organizmler payda bólıp, bul qásiyetler keyingi áwladlarga násilge beriledi.
Modifikacion ózgeriwsheńlik sırtqı sharayattıń tásiri astında organizmlerde bolatugın ózgeriwsheńlikler bolıp tabıladı. Bu ózgeriwsheńlik násilden-násilge berilmeydi.
Korrelyativ ózgeriwsheńlik organizmge tán bolgan belgiler hám qásiyetlerdiń bir-birine baylanıslıgı nátiyjesinde payda boladı. Korrelyativ ózgeriwsheńlik tuwrı hám keri boliwı mumkin. İndividual rawajlanıw processinde organizmde morfologik, bioximik hám fiziologik ózgerisler payda bolıp turadı. Bul ózgeriwsheńlikke fenotipik yaki ontogenetik ózgeriwsheńlik delinedi. Ontogenetik ózgeriwsheńlik hám organizmniń násilligine baylanıslı.
|
3. Genetika pániniń ámeliy áhmiyeti
Násilliktiń tiykargı nızamlıqların úyreniw jardeminde awıl xojalıq haywanların hám ósimlikler seleksiyası ushın ilimiy tiykar jaratıldı.
Bul nızamlıqlardan paydalanıp awıl xojalıq haywanların hám ósimliklerdiń porodaların, sondayaq sortların jánede jaqsılaw hámde jańa porodalar, sortlar jaratiw mumkin. Kóplegen paydalı belgilerdiń násilden-násilge beriliwi aniqlandı.
Eksperimental poliploidiya járdeminde awıl xojalıq eginleriniń kóp jańa sortları jaratıldı. Olardıń kletkalarında xromosomalar toplamlarınıń bir neshe márte asırılganlıgı natiyjesinde ósimliklerdiń kúchli rawajlanıwı hám joqarı násildar bolıwı menen ajıralıp turadı. Kópgana mádeniy ósimlikler, solardan biyday, paxta, kartoshka, miyweli terekler, citrus ósimlikleri tabiyiy poliploidlar ekenligi anıqlandı.
Triploid qant láblebisi sortlarınıń jaratılıwı menen sharwa malları ushın Azıq bólatugın japıragınıń hasıldarlıgı 20-30 % ge, qand mugdarı bolsa 1,52,0 % ge kóbeygen. Keyingi jıllarda tetraploid juweri, tetraploid jońıshqa sortları yaratıldı.
Jasalma mutagenezden paydalanıw natiyjesinde radiacion hám kimyolıq seleksiya tiykarları jartıldı. Hazir jer yúzinde 100 den artıq ósimlik sortları eksperimental mutagenez járdeminde yaratılgan. Tiykarınan, biyday, arpa, salınıń paqalı pás boylı, jerge jıgılmaytugın (jatpaytugın), dán sıpatı jaqsılangan sortları islep shıgıldı.
Sharwashılıqta geterozis yagnıy shaglıstırıwdan (gibridlestiriw) paydalanıp kelinbekte.
Házirgi waqıtta makkeniń gibridi keń kólemde egilip kelinbekte. Gibrid sortlar taza sortlarga qaraganda 25-30 % kóp dán beredi, suwıqqa, qurgaqshılıqqa shıdamlı, hár qıylı kesellikke tura aladı. Hasıldarlıgı 20-30 % asqan gibrid biyday sortları hám kóp egilmekte.
|
Geterozis hodisasi chorvachilik tarmoqlarida, xususan qoramolchilik, chóchqachilik, Qóychilik va parrandacxilikda duragaylar alıw va ulardan gósht, jun, máyek, sút mahsulotlari etishtirishda keng qóllanilmoqda. Duragay haywanlar va parrandalar yuqori mahsuldorligi, tez ósishi va rawajlanıwi, kasalliklarga chidamliligi va ozuqani yaxshi ózlashtirishi bilan ajralib turadılar.
Genetik tahlil járdeminde násildor erkak haywanlarni bolalaridiń sifati bilan baholash uslubi yaratildi. Qorakólchilik va móynachilikda ranglardiń násilga berilishi aniqlanib, qimmatli rangga ega bólgan terilar olina boshlandi. Kók (kul rang) qorakól qóylarini geterogen (har xil) - juplaw usuli ishlab chiqildi.
Chorva mollaridiń mahsuldorligiga násillik va sırtqı sharayattıń tasirini hisobga alıw usullari yaratildi va Soldiń natijasida Naslchilik ishini tashkil qilish va yaxshilash joraiy qilindi.
İmmunogenetika yutuqlari chorva mollaridiń kelib chiqishini anıqlawda, seleksiya natijasini prognoz qilishda va geterozisdan foydalanishda qóllanilmoqda. Chorvachilik tarmoqlarida har xil kasalliklarga qarshi kurasha oladigan irsiy chidamli haywan porodalari va liniyalari yaratilmoqda.
Genetika páni medisinada bir qancha irsiy kasalliklardiń (epilepsiya, shizofreniya, gemofiliya) oldini alıwda, bázi «xromosom» kasalliklarini órganishda, farmaseftika sanoatida, antibiotik preparatlar ishlab chiqarishda katta ahamiyatga ega.
Genetika páni juda áhmiyetli másele jınıstı jasalma basqarıw máselesin sheshiw aldında turıptı. Akademik B.L.Astaurov pille qurtınıń jınısın basqarıwǵa eristi hám bul ashılıw islep shıǵarıwda keń qollanılmaqta. V.AStrunnikov hám L.M.Gulomovalar radiacion genetika jetiskenliklerinen paydalanıp, jipek qurtı máyeginiń reńin ózgertip, erkek hám urǵashı jınıslardı payda etetuǵın máyeklerdi mexanik tárizde ajıratıp olardı bólek inkubasiya (ochirish) etiw imkanına iye boldı. Alınǵan maǵlıwmatlar sonı kórsetedi, erkek tuxımlarınan alınǵan pilleniń jipek muǵdarı hám onıń talshıǵınıń uzınlıǵı urǵashı tuxımlarınan alınǵan pilenikine qaraǵanda 20-30% artıq boladı eken.
Házirgi zaman awıl xojalıǵınıń bazar ekonomikasına ótiwi hám sonnan sharwashılıqtıń jetiskenliklerin asırıwda genetika páni jetiskenlikleri úlken áhmiyetke iye. Alıp barılıp atırǵan jumıslar insan tirishiligi ushın zárúr bolǵan gósh, sút, máyek hám sol sıyaqlı ónimlerdi jetistiretuǵın ónimdar porodalardı jaratıwda, bar bolǵan porodalardıń násilin jánede jaqsılawǵa hám olardıń ónimin asırıwǵa úlken járdem bermekte.
|
Ontogenez genetikası úsh dárejede izertlenedi: 1-Molekulyarlıq, 2- Kletkalıq, 3-Organizmlik. Sonıń menen tiykarǵı izertlew metodı genetikalıq bolıp qaladı.
Rawajlanıw barısında ósimlik hám haywanlarda ózinshe ózgesheligi bolsada bir qansha uqsas processleri bar. 1-ósiw, 2-toqımalarınıń differenciyalanıwı (ayırmashılıǵınıń qáliplesiwi), 3-morfogenez (organizmniń belgileriniń rawajlanıwı). Bunda toqımalardıń organizmlerdiń bioximyailıq, fiziologiyalıq hám morfologiyalıq differenciyalanıwı úzliksiz ótedi.
|
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
Genetikanıń predmeti ne hám pánniń obekti bolıp ne xızmet etedi?
Sharwashılıqta genetika usılları ne maqsette paydalanıladı?
Genetika pániniń ámeliy ahmiyeti nelerden ibarat?
Xojalıq paydalı belgileriniń rawajlanıwında násillik hám ózgeriwsheńliktiń ornı.
2- Tema. Haywanlardı xojalıq paydalı belgileriniń ózgeriwi
hám onı uyreniw usılları
Rejesi
Do'stlaringiz bilan baham: |
