Genjebaev Jahangirdiń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Jıltırbas kóller sistemasınıń quslar faunasına sıpatlama

juwmaqlaw

1. Jıltırbas kóller sisteması Qaraqalpaqstan Respublikası ekologiyalıq zonasınıń eń jaqsı saqlanıp qalǵan, sonday aq bul regionnıń biologiyalıq kóp-túrliligin qollap quwatlawshı áhmiyetli orınlardan esaplanadı.

2. Kól kóplegen gidrofil túrlerdiń (sonıń ishinde bir-qansha siyrek hám joǵalıp baratırǵan) tiykarǵı uyalaw hám migratsiya waqtında batıs-aziya migratsiyalıq jolındaǵı ushıp ótiwshi quslardıń toqtap ótiw ornı bolıp tabıladı.
3. 2008-jılı Jıltırbas kóller sisteması «Ózbekistannıń áhmiyetli ornitologiyalıq aymaǵı» (IBA, Important Bird Areas) statusın aldı hám xalıq-aralıq dizimge (UZ003) kiritildi.
4. İzertlewler juwmaǵında báhargi, jazǵı hám gúzgi baqlawlar nátiyjesinde Jıltırbas kólinde 84 túrli quslar dizimge alındı. Olar ishinde gúzde qasqaldaq Fulica atra (2745 osob), jabayı úyrek Anas platyrhynchos (1240 osob) hám shegejin úyrek Anas crecca (670 osob) eń kóp sanda ushırastı.
5. Gúzde quslardıń sanı basqa máwsimlerge salıstırǵanda anaǵurlım kóp sanda ushırasqan (6839 osob). Báhárde bolsa 3239, al jazda 3898 osob ushırasqan. Bunıń sebebi bizler gúzde gúzgi migratsiyanıń naǵız háwij alıp atırǵan waqtına bardıq. Báhárde bolsa báhárgi migratsiyanıń tamamlanǵan waqtı bolǵanlıǵı sebepli quslar az sanda ushırastı. Al jazda palapanlardıń shıǵıwı esabınan quslar kóp ushırastı.
6. Házirgi waqıtta Jıltırbas kóller sistemasında 15 otryad, 37 semeystvoǵa tiyisli 112 túrli quslar jasaydı. Solardan 64 - uyalawshılar, 16 – otırıqshı, 89 túri ushıp ótiwshi hám 22 - qıslawshı quslar esaplanadı.
7. Olar arasında 10 túr Ózbekstan Respublikasi Qızıl kitabında (2009) kiritilgen. Bular: qızqısh túsli birqazan Pelecanus onocrotalus, kishkene qarabay Phalacrocorax pygmeus, kishi aq qutan Egretta garzetta, qasıqtumsıq Platalea leucorodia, shegejin qarabay Plegadis falcinellus, aqquw Cygnus olor, Qarasha ǵaz Anser erythropus, máshkóz úyrek Aythya nyroca, qanımárdan Pandion haliaetus, búrkit Aquila chrysaetos. Qarasha ǵaz Anser erythropus va máshkóz úyrek Aythya nyroca bolsa TMXI diń qızıl dizimine kirgen xalıqaralıq qáwip astandaǵı túrler bolıp tabıladı.
8. Jıltırbas kóller sistemasında jasawshı quslarǵa dónip turǵan qáwipler – bular qurǵaqshılıq yamasa suwdıń jetispewshiligi, nızamsız ań awlaw yamasa brakonerlik, qadaǵan etilgen torlar menen balıq awlawshılıq hám mallardı hám jılqılardı baǵıw esaplanadı.
9. Házirgi waqıtta Jıltırbas kólinde siyrek quslardı saqlap qalıw hám bas sanın kóbeytiw ushın tómendegi ilájlardı ámelge asırıw lazım:
- kóldi turaqlı túrde taza suw menen támiyinlew hám suw rejimin saqlaw;
- brakonerlerge qarsı ayawsız gúres alıp barıw;
- qadaǵan etilgen awlar menen balıq awlawdı toqtatıw;
- Jıltırbas kólin Ramsar konventsiyasınıń dizimine kiritiw;
- siyrek hám joǵalıw aldında turǵan quslardı qorǵaw boyınsha jergilikli xalıq arasında úgit-násiyat jumısların alıp barıw;
- qaraqalpaq, ózbek hám rus tillerinde «Qaraqalpaqstannıń siyrek hám qorǵalatuǵın qus túrleri» plakatın tayarlaw hám baspadan shıǵıarıw;
- biokóptúrlilikti, atap aytqanda quslardı saqlaw boyınsha xalıq arasında úgit-násiyat jumısların alıp barıw maqsetinde televidenie, radio, jergilikli gazeta hám jurnallardan paydalanıw lazım.