Genom revolutsiyasi

Genning zamonaviy ta’rifi. Gen genetik ma’lumotning birligi, ya’ni bitta polipeptid belgilaydigan DNK ketma-ketligi. U kodlovchi va kodlamaydigan boshqaruv ketma-ketliklarini ham o‘z ichiga oladi.
Genning Muhim xususiyatlari: 1. Fizik va fiziologik belgilarni aniqlaydi. 2.Xromosomada joylashgan. 3.Lokus deb nomlangan ma’lum bir pozitsiyani egallaydi. 4.Bitta yo‘nalishda tartiblangan. 5.Allel deb atalgan funktsional holatlarda paydo bo‘ladi. 6.Ba’zilarda ko‘p allel deb nomlanadigan 2 tadan ortiq allel mavjud. 7.Ba’zilar mutant gen (mutatsiya) deb ataladigan ifodada to‘satdan o‘zgarishi mumkin. 8.uning gomolog (krossover) yoki nogomolog kontaktiga (translokatsiya) o‘tkazilishi mumkin.

Bakteriya va bir xujayrali eukariot, umurtqali va umurtqasi hayvonlar, o’simliklar genomlari tuzilishining bir-biridan farq qiluvchi xususiyatlari.
Buyuk olim G.Mendel no‘xat o‘simligi ustida olib borgan genetik tadqikotlar natijasida irsiy omillar (endilikda genlar), uning allel va noallel tiplari haqidagi dastlabki ilmiy dunyoqarashni shakllantirdi. Uning fikricha:
- organizmlarning har bir belgisi ayrim irsiy faktor (gen) tomonidan boshqariladi;
- har qaysi irsiy faktor ikki xil - dominant va retsessiv allel holatida bo‘ladi;
- bitta belgining alternativ (keskin farqlanuvchi) holatda rivojlanishini ta’min etuvchi genlar keyinchalik allel genlar deb ataladigan bo‘ldi.
Bu atamani boshqacha bir gen allellari deb ham yuritiladi;
- ikki va undan ortiq belgilarning namoyon bo‘lishini ta’min etuvchi genlar noallel genlar deb belgilandi.
Mendel allel genlar (bir gen allellari) o‘zaro ta’sir qilgan holatda faoliyat ko‘rsatishining bitta qonuniyatini - to‘liq dominantlik hodisasini
2.2. Ekzon va intronlar. Gen klasterlari, promotor. TATA-blok, SAT-blok, enxanserlar va saylenserlar.
Prokariot organizmlarda gen strukturaviy yaxlit, butun bo‘ladi. Bunda genlar erkin yalang‘och holatda bo‘luvchi DNK molekulasining uzluksiz bo‘lagini tashkil etadi. Ularning genlarida genetik axborot uzluksiz kodlangan bo‘ladi. Ularni yaxlit genlar deb yuritiladi. Prokariotlar uchun genlarning nisbiy oddiy tuzilishi xarakterlidir. Shunday qilib bakteriyaning, fajing yoki virusning tarkibiy generi odatda bitta enzimatik reaktsiyani nazorat qiladi.
Prokaryotlarga xos bo‘lgan bir necha genlarni tashkil qilishning operon tizimi. Bir operonning genlari (metabolitning biosintezi izchil bosqichlarini amalga oshiruvchi oqsillarni (fermentlarni) kodlovchi 1, 2 yoki undan ko‘p bog'laydigan tarkibiy genlardan tashkil topgan genetik materialning bir qismi, odatda 1 tizimli gen; elementlar) bakteriyalarning rishta xromosomasida joylashgan va ketma-ket yoki shunga o‘xshash sintez reaktsiyalarini (laktoz, gistidin va boshqa operonlar) bajaradigan fermentlarni nazorat qiladi va nazorat qiladi.
Bakteriyofaglar va viruslardagi genlarning tuzilishi asosan bakteriyalarga o‘xshaydi, ammo ular murakkab va homogen genom bilan bog'liq. Misol uchun, genlar bir-biri bilan to‘qnashib, faj va viruslarda topildi va eukaryotik viruslarning konakçı hujayraning metabolizmiga to‘liq bog'liqligi genlarning ekson-intron tuzilishi paydo bo‘lishiga olib keldi