Geodeziya fanidan

1.1.3-rasm. oddiy yo‘l bilan kvad­rat kataklar to‘rini hosil qilish.
Kvadrat kataklar to‘rini yasab bo‘lingach, chiziladigan plan massh­ta­bi va teodolit poligoni nuqtalarining koordinatalari qiy­ma­ti­dan kelib chiqib, kvadrat kataklar to‘ri koordinata qiymatlari bi­lan belgilab chiqiladi. Bizning misolimizda teodolit poligoni nuq­talarining 2.1.2-jadvaldagi x va y qiymatlariga qarab 1:2 000 massh­tab uchun 2.2.5-rasmdagi koordinatalar to‘ri sonlar bilan yozib chi­qilgan. Poligon nuqtalarini koordinatalari bo‘yicha planga tu­shi­rish boshlang‘ich nuqtadan boshlanadi. Bu­ning uchun ushbu nuqta koordinatalarining ishorasi va qiymatiga qa­rab nuqta joylashadigan kvadrat aniqlanadi. A nuqtasining koor­di­nalari x = + 4100,00 m va y = 2500,00 m bo‘lgani uchun nuqta joy­lashadigan kvadratning pastki chap uchi koordinatalari x = 4000 m va y = 2500 m bo‘ladi. Demak, undan boshlab shimolga 4100 – 4000 = 100 m, sharqqa 2500 – 2500 = 0 m masshtabda o‘lchab qo‘yilsa, A nuqta to­piladi (2.2.5-rasm).
Koordinatalari x = + 4152,42m va y = + 2714,95 m bo‘lgan 1-nuq­ta (3.2.1-jadval) pastki chap uchi koordinatalari x = 4000 m va y = 2700 m ga teng kvadratda joylashadi. Undan yuqoriga (shimolga) 4152,42 – 4000 = 152,42 m va
8
o‘ng tomonga (sharqqa) 2714,95 – 2700 = 14,95 m ni plan masshtabida o‘lchab qo‘yib (2.2.5-rasm) to­pil­gan nuqtalardan kvadrat tomonlariga parallel chiziqlar chizilsa, ular­ning kesishishidan 1-nuqtaning plandagi o‘rni hosil bo‘ladi. Po­li­gon qolgan nuqtalarining o‘rni ham planda shu tartibda topiladi.
Planga nuqtalar to‘g‘ri tushirilganini tekshirish uchun birin-ke­tin tushirilgan ikki nuqta oralig’i masshtabda sirkul bilan o‘l­chanib, vedomostdagi (2.1.2-jadval) chiziqning gorizontal quyilishi qiy­mati bilan solishtiriladi. Agar ular bir-biriga teng chiqsa, nuq­talar planga to‘g‘ri tushirilgan bo‘ladi, aks holda ular o‘rnini plan­da qayta topiladi.
Tushirilgan har bir nuqta yoniga uning tartib raqami yoziladi. Ay­nan shu tarzda planga diagonal yo‘l nuqtalari ham tushiriladi.
Plandagi teodolit yo‘li nuqtalari chiziqlar bilan o‘zaro tu­tash­tirib chiqiladi va planda poligon hosil bo‘ladi.
Shundan keyin joyda s’yomka qilingan tafsilotlar planga yo‘l nuq­talari va tomonlaridan tegishli o‘lchangan qiymatlarni o‘lchab qo‘­yib tushiriladi. Bunda dala s’yomkasida olib borilgan abrisdan foy­dalaniladi (3.3.4-rasm). Perpendikulyarlar usuli bilan s’yomka qilingan taf­silot nuqtalari esa planga sirkul, chizg‘ichlar (oddiy va uch­bur­chak) hamda ko‘ndalang masshtab yordamida tushiriladi. Per­pen­di­ku­lyarlar uzunligi va ularning asosigacha o‘lchangan masofalarni uch­burchak va oddiy chizg‘ichlar yordamida ko‘ndalang masshtab va sirkul yor­damida o‘lchab qo‘yib, tafsilot nuqtalari planga tushiriladi.
Qutbiy koordinatalar usulida s’yomka qilingan nuqtalarni trans­portir, sirkul va ko‘ndalang masshtab yordamida o‘lchab qo‘yiladi.
O‘lchangan qutbiy burchaklarni qog‘ozda yasash uchun transportir mar­ka­­zi teodolit o‘rnatilgan nuqtaga, uning nol diametri esa joyda boshlang‘ich yo‘nalish qilib olingan tomon bilan tutashtirib olinadi. Har bir tushirilgan burchakni chegaralovchi yo‘nalish bo‘yicha teodolit o‘r­natilgan nuqtadan boshlab tegishli masofalar masshtabda qo‘yilib to­pilgan nuqtalar bo‘yicha tafsilot chegarasi chizib ko‘rsatiladi.

9