Geografiyasi

A.  Q A Y U M O V ,  I.  S A FA R O V ,  M.  T IL L A B O Y E V A
JAHON  IQTISODIY 
IJTIMOIY 
GEOGRAFIYASI
О  ‘zbekiston  Respublikasi  Xalq  ta Timi 
vazirligi  u m um ta  lim   m aktablarining 
to'qqizinchi  sinfi  uchun  darslik  sifatida 
tavsiya  etgan
TOSHKENT  , ,0 'Q I T U V C H r   2002

Taqrizchilar:
  T o s h k e n t   D a v la t  m o l i y a   in s t itu ti  „ I q t i s o d i y   g e o g r a fiy a   va  e k o l o g i y a “ 
k a f e d r a s i n i n g   d o t s e n t i ,   g e o g r a f iy a   fa n la ri  n o m z o d i  
M.  Rasulov, 
O ' z b e k i s t o n   m illiy   u n iv e r s i te t i  g e o g r a f iy a   o ' q i t i s h   m e t o d i k a s i   k a f e d -  
rasi  d o t s e n t i ,   g e o g r a f iy a   f a n la ri  n o m z o d i  
P.  G‘ulomov,
T o s h k e n t   v ilo y a ti  Q i b r a y  t u m a n i   16-  u m u m t a ’lim   m a k t a b   m u a l l i m i ,  
C K zbekiston  x alq   o ' q i t u v c h i s i   X. 
Inog‘omov
Ushbu  nashrga  doir  barcha  huquqiar himoya  qilinadi  va  nashriyotga  tegishlidir. 
Undagi  matn  va  rasmlarni  nashriyot  roziligisiz  to‘liq  yoki  qisman  ko‘chirib  bosish 
taqiqlanadi.
4 3 0 6 0 2 1 0 0 0   -   80
Q ——   -   --------— —   Buyurt.  v a r . -   2 002
v   35 3  (0 4 )   -   2 0 0 2  
J
I S B N   5  -   6 4 5   -   0 3 8 8 8   -   6
©   , , 0 ‘q i t u v c h i “  n a s h r i y o t i ,   2 0 0 2 -   y .

K IR IS H
XX  asrning  so'nggi  1 0 — 15  yili  m o b ay n id a   sayyoram izda  j a h o n s h u m u l 
aham iyatga  molik  bir  q a to r  ijtimoiy-siyosiy  voqea  va  hodisalar  yuz  berdi. 
Kuchli  m afkura  va  harbiy  qudratga tayangan  «sotsializm»  tu zu m in in g  b a rh a m  
topishi  bu  boradagi  eng  m u h im   va  aham iyatli  voqeadir.  Buning  natijasida 
deyarli  70  yil  d avo m ida  mavjud  b o i g a n   ikki  tuzu m li  du n y o   o 'z   o 'r n in i  bir 
tu zu m li  du ny og a  berdi;  «sovuq  urush»  xavfi  k o 'p   jih a td a n   b a rta ra f  etildi; 
nihoyat,  «temir parda»  ko'tarildi.  Buning oqibatida dunyoda tam om ila o'zgacha 
yangi geosiyosiy vaziyat shakllandiki,  u ja h o n   ham jam iyatida tub o'zgarishlarga 
sabab  bo'ldi.
H a q q o n iy   m a ’lum otlarg a  asoslangan,  m a fk u ra d a n   xoli  b o i g a n   yangi 
d u n y o nin g   shakllanishi  davlatlarning bir-biriga b o i g a n   qiziqishini  kuchaytirib 
yubordi.  M a ’lumki,  har  q a n da y  d e m o k ra tik   davlat  yaqin  q o 's h n i  davlat  bilan 
uzoq  m asofada  joylashgan  qudratli,  rivojlangan  davlatlar  bilan  iqtisodiy  va 
ijtimoiy-siyosiy  m u n o sa b a tla r  o 'r n a t i s h d a n   o 'z a ro   m anfa atdo rd ir.  C h u n k i, 
bir  siyosiy-iqtisodiy  tizim d an  u n d a n   tu b d a n   farq  qiluvchi  boshqa  tizimga, 
asosan,  b o z o r  m unosabatlariga  asoslangan  jam iy a tn i  b a rpo  qilishga  o l i s h  
sobiq  Ittifoq  tarkibidagi  davlatlarga,  shu  ju m la d a n ,  O 'z b e k isto n   Respubli- 
kasiga  xos  b o l m o q d a .   D e m a k ,  och iq   b o z o r  m unosab atlarig a  asoslangan  d e ­
m okratik  davlatni  barpo  qilish,  a w a l a m b o r ,  iqtisodiy  m u n o sa b a tla rd a   z a m o ­
naviy  islohotlar  o 'tkazish,  tashqi  iqtisodiy  aloqalarni  d in a m ik   h olatda   rivoj- 
lantirish bilan  uzviy aloqadordir.  O'zbekiston  aynan  ana shu y o l d a n  borm oqda. 
Lekin  m am la k a tim iz   a na  shu  y o l n i n g   boshlanish  pallasida  turgan  b o l s a ,  
Yevropa,  A m erika  va  Osiyo  davlatlarining  aksariyati  uning  a n c h a   qismini 
bosib  o l g a n   yoki  butu n lay   o'tg and ir.  S h u nin g   u c h u n ,  a na  shu  davlatlarning 
tajribasini,  ularga  xos  m u a m m o la rn i  bilish  foydadan  holi  b o l m a s a   kerak.
M a ’lumki,  har  q an d a y   davlat  mustaqilligi  j a h o n n in g   o m m a v iy -a x b o ro t 
vositalariga  chiqishga j u d a   katta  im k o n iy atlar yaratib berdi.  Buning  natijasida 
davlatlar,  xalqlar  o 'rta sid a   bir-birini  to 'g 'ri  tu shunish ,  h u rm a t  qilish  g'oyasi 
borgan  sari  m ustahkam lanib b o rm oqda.  O'z bekiston  Respublikasining  «T a’lim 
to'g'risida»gi  Q o n u n i  va  «K adrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»ni  hayotga  tatbiq 
etish  yangi,  bugungi  kun  talablariga  t o l i q   javob  beradigan,  darslik  va  o 'q u v  
q o l la n m a l a r i n i   yaratish  vazifasini  q o 'y m o q d a .
Hozirgi  k u n d a   m aktab  geografiyasiga  b o i g a n   m u n o sa b a t  ijobiy  to m o n g a  
qarab o 'z g a ra  boshladi.
M a ’lumki,  m ak tab d a,  ayniqsa,  o 'r ta   m ak ta b d a   vaziyatning  o'zgarishi, 
i s l o h o t l a r n i n g   t a t b i q   e ti li s h i   y a n g i  d a r s l ik   va  o ' q u v   q o l l a n m a l a r i n i  
tayyorlashdan  boshlandi.
M a k ta b n in g   yuqori  sinflarida  o 'rg an ilad ig a n   « Ja h o n n in g   iqtisodiy  va 
ijtimoiy  geografiyasi»  deb  n o m lanishi  fanni  iqtisodiyot,  siyosat,  m adaniy at 
h a m d a   m a ’naviyatga,  xullas,  hay o tn in g   deyarli  b a rc h a   jabhalariga  m a ’lum
3

darajada aloqadordir.  M azkur fan o'quvchilarda geografik  madaniyatining shakl- 
lanishini  t a ’m inlashi,  ja h o n   va  uning  ayrim  qismlariga  xos  b e ta k ro r  yorqin 
geografik  jozibadorlikni  k o ‘rsata  bi 1 ishi  ayniqsa,  iqtisodiy-ijtim oiy  tara qqi- 
y o tni  ifo dalovchi  eng  m u h im   xususiyat  va  q o n u n i y a t la r   h a q id a   batafsil 
m a ’lu m o t  bera  olishi  lozimdir.
D arslikning  asosiy  m aqsadi  o'q u v c h ila rg a   du n y o   m am lakatlari  iqtisodiy- 
ijtim oiy  geografiyasiga  d o ir  c h u q u r   bilim   berish,  o 'q u v c h ila rn i  m ustaqil 
bilim  olishga  va  uni  amalivotga  muvaffaqiyatli  qoMlashga o ‘rgatishdan  iborat- 
dir.  Darslikni  unga  m o lja lla b  tayyorlangan  «Ja honning  iqtisodiy-ijtimoiy g e o ­
grafiyasi» geografik atlasi bilan birga taqdim   etilishi  maqsadga  muvofiqdir.  Ushbu 
atlasda  darslikda  keltirilgan  deyarli  b a rc h a   m avzular  b o ‘yicha  xaritalar  beril- 
gan.  Darslik bilan  unga  m o 'ljallab tuzilgan  yozuvsiz  xa ritalardan  foydalangan 
holda  ishlash  o lquv  m ash g 'u lo ti  sam aradorligini  yana  h a m   oshiradi.  Y o z u v ­
siz  x aritada  darslikdagi  b a rc h a   m avzular b o ‘yicha  top sh iriq lar tavsiya  etilgan.
Darslik  ikki  —  « U m um iy »  va  «Regional»  qism larda n  iborat  b o ‘lib,  u  68 
soatga  m o 4jallangan.  S h u n d a n   25  soat  «U m u m iy»   qismga  va  43  soat  «R egio­
nal»  qismga  ajratilgan.
U m u m iy  qism ning  asosiy  ilmiy-uslubiy vazifasini ja h o n   iqtisodiy-ijtim oiy 
geografiyasiga  oid  eng  m u h im   tu s h u n c h a la rn in g   m antiq iy  tizim ini  tashkil 
etish  hosil  qiladi.  F a n n in g   nazariy  masalalariga  a lo q a d o r  b o l g a n   birinchi 
gu ruh   tu sh u n c h a lari  « U m u m iy »   qism da  h a m ,  «Regional»  qism d a   h a m   tahlil 
etilgan.  Boshqa guruhga jam la n g a n   m asalalar ja h o n   x o ‘jaligi,  aholisi va siyosiy 
xaritasida  u zoq  davr  d a v o m id a   b o l i b   o ‘tgan  o kzgarishlar  va  siljishlarni  fan- 
texnika inqilobi  va taraqqiyoti, jam iya td a  yuz bergan  siyosiy voqea va  hodisalar 
bilan  uzviy  aloqadorlikda  ekanligi  yoritilgan.
Darslikning  deyarli  2/3   hajm ini  egallagan  regional  —  m a m la k a tsh u n o s - 
lik  q i s m i d a   j a h o n   i q t i s o d i y - i j t i m o i y   g e o g ra f iy a s ig a   o id   t u s h u n c h a l a r ,  
q o n u n iy atla r,  tam oyillar  va  xususiyatlarni  ayrim   region  yoki  yirik  tay a n c h  
m a m la k a tla r  misolida  k o krib  chiqish  va  shu  asosida  m a ’lum   tasavvurga  ega 
b o ‘lish,  u m u m iy  qism da  olgan  bilim  va  m alakalarni  m u sta h k a m lash   m aqsadi 
ifodalangan.
Ayrim  m a m la k a tla rn in g   iqtisodiy-geografik  tavsifi  m a z k u r  fanda  qabul 
qilingan  va sinalgan  uslubiy yondash u vd an  foydalangan  holda bajarildi.  Bunda, 
tabiiy  sharoit,  aholi  va  b o sh q a   tab iiy -d e m o g ra fik   k o m p o n e n t la r   iqtisodiy 
salohiyatda  tutgan  o krni  va  aham iy ati  n uqtayi  na z arida n  baholandi.
Darslikni  yozishda mualliflar  Rossiya  Federatsiyasida  nashr etilgan  „C het 
m a m la k a tla r  iqtisodiy  geografiyasi"  (muallifi  V.P.M aksakovskiy)  darsligidan 
h a m d a   Fransiya,  A Q S H ,  Buyuk  Britaniyada c h o p   etilgan  m a ’lu m o tn o m a la r, 
statistik  t o 'p la m la r   va  b o s h q a   o lquv  h a m d a   ilm iy-uslubiy  m ate ria lla rd a n  
foydalandilar.
Darslik  geografiya  fanlari  d o k to ri,  professor  A.  Q a y u m o v ,  geografiya 
fanlari  n o m zo d i,  dotsent  I.  Safarov  va  uslubiyotchi  o'qituvchi  M.  Tillaboyeva 
bilan  h a m k o rlik d a   tayyorlandi.
4

I  Q I S M
Щ  f" 
' !
  !«
* 
*■
ЩГ
I : 
*
JA H O N N IN G   U M U M IY   TA’RIFI
1- mavzu. Jahonning siyosiy xaritasi
1-  §.  Fanning  maqsadi  va  vazifalari
J a h o n n in g   iqtisodiy va  ijtimoiv geografiyasi jam iyat bilan tabiatning o 'z a ro  
m unosabatlari  natijasida  kelib  c h iq q a n   iqtisodiy-ijtim oiy  tizim larining ja h o n  
b o kyicha,  s h u n in g d e k ,  u n in g   ayrim   regionlari  va  m am la k a tla ri  b o lyicha 
shakJlanishi  va  rivojlanishiga  xos  xususiyatlar  va  qo n u n iy atla rn i  o ‘rganadi.
S h u n d a y   ijtim oiy-iqtisodiy  tizim lar qatoriga ja h o n   xo'jaligi,  ayrim  m a m ­
lakat yoki  regionlar iqtisodiyoti,  aholisining  h u dudiy joylashishi  va  shaharlari, 
tran spo rt  tizimlari  va  b o sh q a la r  kiradi.
Tarixiy,  hududiy.  tizimli  va  tipo lo g ik   yondashuvlar  h a m d a   tam oyillar 
o 'q u v   fanining  m etodologik  poydevorini  tashkil  etadi.
«Jahonning  iqtisodiy va  ijtimoiy geografiyasi» fanida asosiy e ’tibor quyidagi 
vazifalarning  yech im ini  topishga  qaratilgan:
1.  J a h o n   siyosiy  xaritasining  shakllanishi  va  u nin g  o'zgarishlarini  ifoda- 
lovchi  qon uniyatlarni  tavsiflash.
2.  J a h o n   tabiiy  resurslarining  h u d u d iy   taqsim lanishiga  xos  xususiyatlarni 
aniqlash,  ulardan  foydalanishning  hozirgi  holatini  tahlil  etish  va  xulosalash.

3.  J a h o n   a h o lis in in g   s o n i,  d i n a m ik a s i ,  jo y la s h is h i  va  ta rk ib ig a   oid 
q o n u n iy atla rn i  tatqiq  etish.
4.  F a n -te x n ik a   inqilobining ja h o n   xo'jaligiga  ko'rsatgan  t a ’sirini  tavsiflash.
5.  J a h o n   xo'jaligini 
ta r m o q la r   tarkibining  shakllanishi  va  o'zgarishiga 
xos  jih atlarin i  aniqlash.
6.  Yevropa,  Osiyo  regionlari  va davlatlarining,  shu j u m la d a n ,  O 'z be kisto n  
Respublikasiga  qo 'sh n i  davlatlarning j a h o n   iqtisodiy va siyosiy h a m jam iy atida 
egallagan  o 'rin la rin i  iqtisodiy-geografik  nuqtayi  n a z a rd a n   baholash.
7.  Afrika  regionlari  tabiiy  resurslari,  aholisi  va xo'jaligiga xos xususiyatlarni 
aniqlash.
8.  Avstraliya  va  O k e a n iy a n i,  S h im o liy   A m e rik a   va  J a n u b iy   A m e rik a  
davlatlarini  iqtisodiy-geografik  nuq tay i  n a z ard a n   tahlil  qilish.
9.  In so niyatn in g   global  m u a m m o la ri,  ularning  tarkib ida  b o 'lib   o 'tg a n  
o'zg arish larni  tavsiflash.
Ja h o n   iqtisodiy  va  ijtimoiy  geografiyasining  asosiy  maqsadi  yuqorida  qayd 
qilingan  k o 'p   qirrali  vazifalarni  c h u q u r  o'rganish  va  ularni  qiyosiy  tahlil  qilish, 
m am lak atim izd a  yangi  ijtimoiy  jam iyat  qurayotgan  yoshlarimizga  dunyoviy 
bilimlarni  berish  orqali  ularni  vatanparvarlik  ruhida  tarbiyalashdan  iboratdir.
2-  §.  Jahonning  siyosiy  xaritasi
J a h o n   siyosiy  xaritasi  global  m iqyosdagi  bir  n e c h a   siyosiy  ja r a y o n la r  
t a ’sirida shakllangan.  Shularning  ichida birinchi  va  ikkinchi ja h o n   urushlari va 
u l a r n i n g   o q i b a t la r i   b ila n   b o g 'l i q   h o l d a   d a v la t la r n in g   v u ju d g a   ke lis h i, 
m u s t a m l a k a   t i z i m i n i n g   y e m ir ilis h i  h a m d a   b ir   n e c h a   o ' n l a b   m u s t a q il  
davlatlarning barpo  bo'lishi,  qo's h ilm aslik  harakatining  rivojlanishi va b oshqa 
ja r a y o n la r  e ’tiborga  loyiqdir.  J a h o n   siyosiy  xaritasining  shakllanishida  80- 
yillarning  so'nggi  va  90-yillarning  dastlabki  davrlarida  bo 'lib   o 'tg a n   siyosiy 
voqealar:  ikki  nem is  davlatining  q o 'shilib,  yagona  G e r m a n iy a   davlatining 
tashkil  etilish i,  C h e x o s lo v a k iy a   o 'r n i d a   C h e x iy a   va  Slovakiya  m u sta q il 
respublikalarining  b a rpo   b o 'lishi,  Yugoslaviya  Sotsialistik  Federativ   Res- 
publikasining  p archalan ib  ketishi  natijasida  suveren  Xorvatiya,  Sloveniya, 
M a k e d o n iy a ,  Bosniya  va  G e r s o g o v in a   resp ub likalari  h a m d a   Serbiya  va 
C h e rn o g o riy a   respublikalari  federatsiyasining shakllanishi,  va  ayniqsa,  sobiq 
Ittifoqning  p arch alan ib   ketishi  o qibatida,  dastlab  Litva,  Latviya va  Estoniya, 
keyinchalik  esa  Rossiya  Federatsiyasi,  U k raina,  Belarus,  M old o va,  G ru ziya, 
A r m a n is to n ,  O zarb ay jo n ,  Q o z o g 'is to n ,  Q irg'iziston,  Tojikiston,  T u r k m a ­
niston  va  O 'z b e k isto n   respublikalarining  m ustaqil  davlatlar  sifatida  du n y o  
siyosiy  xaritasida  o 'z   o 'rin la rig a   ega  bo'lishi j u d a   m u h im   a h a m iy a t  kasb  etdi. 
D u n y o   siyosiy  xaritasidagi  davlatlar  va  m a m la k a tla r  nisbati  h a m d a   soniga 
d a ts tla b   ( 1 9 9 7 - yil,  1 - i y u l d a )   B uyu k   B rita n iy a   m u sta m la k a s i  G o n k o n g  
( S y a n g a n ) n in g ,  k e y in c h a lik   ( 1 9 9 9 - yil.  d e k a b r   oy id a)  P o rtu g a liy a   m u s ­
tamlakasi  M ak ao  (A o m in)n ing   Xitoy  Xalq  Respublikasi tarkibiga  kirishi  2000- 
yilda esa  B M T  tom onidan  Indoneziya tarkibida bo'lgan  Sharqiy Timorga alohida 
m a q o m   berilishi  h a m   m a ’lum   t a ’sir  ko'rsatdi.
Hozirgi  vaqtda  d u n y o   siyosiy  xaritasida  229  m a m la k a t  m avjud  bo'lib, 
ularnin g  169  tasi  m ustaqil  davlatlardir  (1 -ja d v a l).

1  -  j a d v а 1
Jahon  mamlakatlari  geografiyasi
M a m la katla r
Jami  m a m ­
lakatlar 
soni
Afrika
A m e ­
rika
Osiyo
Yevropa
Avstra­
liya  va 
Okeaniya
Rossiya
F edera-
tsiyasi
Jami  m a m la ­
katlar, 
shundan:
229
57
50
50
45
26
1
1 .R espublika­
lar,  jami
140
48
25
33
30
3
1
Shu ju mladan: 
unitar
102
36
19
18
26
3
-
federativ
18
2
5
6
4
-
1
xalq
7
2
-
5
islom
3
1
2
federativ
islom
2
1
1
jamaxariya
1
1
dem okratiya
5
4
1
birlashgan
1
1
kooperativ
1
1
2.M onarxiy a- 
lar,  jami
29
3
-
13
12
Shu jumladan: 
konstitutsiya- 
viv  m o n a r ­
xiya
20
3
6
10
1
mutlaq
monarxiya
4
4
mutlaq  teo- 
k rati к m o n a r ­
xiya
2
1
federal
monarxiya
3
2
1
7

Da vo mi
3.  M ustam lakalar,  jami
53
3
25
-
3
22
Shu  ju mladan: 
uni tar
49
3
23
3
20
federativ
3
1
2
monarxiya
1
1
4.  M a q o m i  n o m a 'lu m  
mam la katlar,  jami
7
3
-
4
-
-
-
Iqtisodiy  rivojlangan  davlatlar  qatoriga  dunyodagi  60  d a n   ortiq  d a v la t­
lar  kiradi.  A na  shu  davlatlarni  y u q o rid a  keltirilgan  va  bo sh q a   k o ‘rsatkichlar 
b o ‘yicha  t o 'r t   guruhga  bo'lish  m u m k in .  Birinchi  guruhni  «yettilik  m a m ­
lakatlari»  tashkil  etadi.
Hozirgi  vaqtda  q a to r  olim  va  m utaxassislar  «yettilik  m am lakatlari»  tarki- 
bi  to 'g 'ris id a   o 'z   fik r-m u lo h az a la rin i  bildirib,  «yettilik»  ni  Ispaniya  hisobiga 
«sakkizlik»ka o'zgartirish  vaqti  keldi,  degan  fikrni  aytmoqdalar.  «Katta sakkizlik 
m am lakatlari»  ning  h ar  birida  yiliga  500  mlrd.  dolla rd an   ortiq  Y A IM   ishlab 
chiqariladi,  aholi j o n   boshiga  esa  24  —  30  m ing  dollar va  u n d a n   ortiq  Y A IM  
to 'g 'ri  keladi.  M azkur  davlatlarda  d u n y o   b o 'y ic h a   ishlab  chiqarilgan  Y A IM  
ning  deyarli  2 /3   qismi  to 'p la n g a n .
Ikkinchi  guruhni  aholisining  soni  va  Y A IM   ning  u m u m iy   qiymati  nis­
b atan   kam   b o l g a n ,   asosan  Y evropa  m am lakatlari  tashkil  etadi.
Uchinchi  guruhga  «ko 'ch irilgan   kapitalizm»  m a m la k a tla ri  (Avstraliya, 
Yangi  Z elan diy a,  JA R   va  b.)  kiradi.
T o ‘rtinchi  guruhni  M D H g a   a ’zo  m am lakatlar,  sobiq  Ittifoq  respublika- 
lari  h a m d a   Xitoy  tashkil  etadi.
Iqtisodiy  rivojlangan  m am la k a tla rn in g   alo hid a  g uru h in i  «yangi  sa n oat- 
lashgan  m am lakatlar»  (Singapur,  Koreya  Respublikasi  va  b.)  h a m d a   «neft 
eksport  qiluvchi  m am lakatlar»  (F o rs  ko'rfazidagi  arab  m am lakatlari,  Liviya, 
B runey  va  b.)  hosil  qiladi.  M a z k u r  m am la k a tla rd a   aholi  jo n   boshiga  t o bg ‘ri 
keluvchi  Y A IM   qiymati  1 0 — 15  m ing  d ollard an  30  m ing  dollargacha  yetadi.
J a h o n d ag i  qolgan  m a m la k a tla rn in g   barchasini  B M T   rivojlanayotgan  d av­
latlar qatoriga  kiritadi.  S h u n d a y   m a m la k a tla r Osiyo,  Afrika,  O k ean iya  h a m d a  
L otin  A m erikasida  keng  tarqalgan.
Rivojlanayotgan  davlatlar  iqtisodiy,  geografik,  d em ografik  xususiyatlari 
va  salohiyatiga  k o 'ra   bir-b irid an   sezilarli  tarzda  farq  qiladi.  S h u n in g   u c h u n  
rivojlanayotgan  m am lak atlarn i  h a m   ayrim  guruhlarga  ajratgan  h o ld a   o ‘rga- 
nish  m aq sadg a  muvofiqdir.
B irinchi guruhni  ulkan  tabiiy,  aholi  va  iqtisodiy  salohiyatiga  ega,  YA IM   i 
katta b o i g a n   «tayanch  mamlakatlar»  —  Hindiston,  Braziliya va  Meksika tashkil 
qiladi.  Bu  davlatlarga ba rc h a   rivojlanayotgan  davlatlar ja m i  san oat  m ah su loti- 
ning  yarm i  to 'g 'ri  keladi.  Lekin  aholi  j o n   boshiga  t o ‘g'ri  keluvchi  Y A IM  
iqtisodiy  rivojlangan  dav latlarg a  xos  k o 'r s a t k ic h l a r d a n   bir  n e c h a   m a rta , 
H in d isto n g a   nisbatan  esa bir  n e c h a   o 'n   m a rta   pastdir.

A h o l i   j o n   b o s h i   h i s o b i g a   y a l p i  m i l l i y   m a h s u l o t  
( 2 0 0 0 - y . )   m i n g   A Q S H   d o lla r i  h i s o b i d a
z
i
3A # 32,1
T -
Q
. J
27,9
26?7 
26,3 
25,7
C>
<
r
23,8 
23,8
16,5
03
b *
c3
> ,
03
СЛ
<
j a b
D
p r .
С
L u
c3
>
ГЗ
<
N
Ikkinchi guruhga iqtisodiy  rivojlangan  va  rivojlanayotgan  davlatlar o'rtasi- 
da  o'ziga  xos  bog'lovchi  vazifasini  bajarayotgan  davlatlar  kiradi.  U shbu  d a v ­
latlar  geografiyasi  j u d a   keng.  A rg e n tin a ,  Chili,  Vengriya,  C h exiy a,  P o l­
sha,  M alay ziy a,  G a b o n ,   V e n e su e la ,  E ro n ,  T a ila n d ,  Slo ven iya  s h u n d a y  
davlatlar  ju m lasid a n d ir.
Rivojlanayotgan  davlatlarning  uchinchi  guruh\n\  iqtisodiy  tarraqiyotda 
ortda  qolayotgan  davlatlar  tashkil  etadi.  Bunday  davlatlarning  ko 'pchiligida 
ko 'p   tabaqali  iqtisodiyot  h u k m ro n lik   qiladi.  Gvineya,  Senegal,  Z im babve, 
K a m e ru n ,  G o n d u ra s ,  Boliviya,  Ekvador,  Paragvay,  Filippin  a na  s h un day  
davlatlar qatoriga  kiradi.
Eng  k o 'p   sonli  to'rtinchi  guruhm   B M T nin g  klassifikatsiyasiga  b in o an 
iqtisodiy jih a td a n   eng  past  darajada  rivojlangan  m am lakatlar tashkil  etadi.  Iqti­
sodiyotining  negizi  qishloq  xo'jaligidan  iborat,  ishlovchi  sanoati  deyarli  yo'q 
darajada  bo'lgan  ushbu  guruh  m am lakatlarida  aholi  jo n   boshiga  100—300 
A Q SH   dollariga teng YAIM  to'g'ri  keladi,  xolos.  M azkur guruh  mamlakatlariga 
A frikadagi  N ig e r,  C h a d ,  B u ru n d i,  H a b a s h is to n ,  M o z a m b ik ;  Osiyodagi 
N epal,  A fg'oniston,  Bangladesh,  Laos,  V etnam ,  Yevropadagi  Albaniya  kiradi.
Ik kinchi  j a h o n   u ru sh id a n   keyingi  dastlabki  dav rda  d u n y o d a   k o 'p la b  
h a rb iy - s iy o s iy   ittifo q la r,  shu   j u m l a d a n ,   ikki  asosiy:  N A TO   (S h im o l iy  
Atlantika  Shartnom asi Tashkiloti)  va Varshava  Shartnomasi Tashkiloti  tuzildi. 
Yer  sharining  j u d a   k o 'p   h u d u d larid a   ushbu  harbiy-siyosiy  tashkilotlarning 
harbiy  bazalari  b arpo  qilindi,  regional  nizo lar  va  u ru sh la r  te z -te z   b o 'lib  
turdi.  Sobiq  Ittifoqning  p a rc h a la n ib   ketishi  bilan  Varshava  S h a rtn o m a si 
T ash k ilo tin in g   faoliyati  b a rh a m   topdi.  S h u n d a n   keyingi  davrda  davlatlar 
o 'rta s id a   o 'z a ro   ham korlik  va  bir-birini  tu sh un ishg a  bo 'lg an   intilish jarayoni 
rivojlana  boshladi.  Bunday  holat  Rossiya  bilan  A Q S H   va  G 'a r b iy   Yevropa
9

m am lakatlari  o'rtasidagi  m u n o sa b a tla rd a   h am   o ‘z  ifodasini  topa  boshladi.  L e­
kin 
«sovuq  urush»  barham  topganidan  key in  yalpi xavfsizlikka  asosiy  tahdidni 
etnik,  mintaqaviy,  mahalliy  mojarolar  va  davlatlar  ichidagi jangari  separa­
tism  solmoqda'.
Shu  bilan  birga,  Yaqin  Sharq,  Kosovo,  Bosniya,  A fg 'o n isto n   va  bosh q a 
q a to r  m intaqaviy  m ojaro  va  nizolarni  tin c h   y o kl  bilan  b a rta ra f etishda  sezilarli 
ijobiy siljishlarga erishildi.  Bunda  B M T  va  N A T O n in g  o krni  va  aham iyati  katta 
b o klganligini  t a ’kidlab  o ktish  o'rinlidir.  „
Bizningcha  o'z  tarkibida  demokratik 
davlatlarni  birlashtirib  turgan  N A T O  fa q a t  Yevropa  qit'asidagina  emas,  balki 
o'zining  siyosiy  ustqurmasini  m ustahkamlash  va  «Tinchlik  yo ‘lida  hamkorlik» 
dasturi  hisobiga  ju d a   katta  Yevrosiyo  mintaqasida  tinchlik  o'rnatuvchi  omil 
bo
 
‘lishi  m u m kin“ .2
N A T O   m am lakatlari  to m o n id a n   «Tinchlik y o i i d a   hamkorlik»  dasturining 
qabul  qilinishi  va  hayotga  jo riv  etilishi  siyosiy  vositalar  y o rd a m id a   k o kplab 
m intaq av iy   m ojarolarni  ijobiy  hal  qilishga  im k o n   berdi.
1.  Hozirgi  v a q td a   j a h o n   siyosiy  xaritasid a  n e c h ta   m a m la k a t  m r / j u d ?   U la r n in g  
n ec h ta si  m ustaqil  davlatlar?
2.  iq tiso d iy   riv ojlangan  d a v la tla r  n e c h ta ?