Geografiyasi
Download 32 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- REKREATSIYA RESURSLARI
- Ijtimoiy yoki m adaniy-tarixiy rekreatsiya k Savol va topshiriqlar 7- §. Atrof-muhitning ifloslanishi
- Gidrosfera
- Reyn, S ena, Tem za, Dunay, Dnepr, Volga, D on, M issisipi, N il, Gang, Yanszi
- Ekologik siyosat.
- Jahon aholisi
BIOLOGIK RESURSLAR Biologik resurslar deb yer yuzasining o 'sim lik va hayv on ot boyliklariga aytiladi. 0 ‘sim lik resurslari m a d a n iy va yovvoyi o ‘simliklarni o Lz ichiga oladi. U larn in g turlari n ih o y atd a xilma-xildir. 0 ‘sim lik resurslari h a m tu p ro q , hayvonot resurslaridek tugaydigan, shu bilan birga tiklanadigan tabiiy resurs hisoblanadi va ular azaldan insoniyatning k o lp h ollarda hayotiy ehtiyojlarini q o n d iris h d a asosiy rol o ly nab kelgan. Ayniqsa, bu bo rada o ‘rm o n la rn in g aham iyati n iho y atd a katta. J a h o n d a jam i o ‘rm o n m aydonlari 40 m ln .k m 2 (4 mlrd. gektar) ni yoki b u tu n quru qlik nin g 30 foizga yaqinini tashkil qiladi. Lekin o ‘rm onlarni kesish tobora oshib borishi (yiliga o 'r ta c h a 5 mlrd. m 3 yo g‘o c h tay y o rla n m o q d a ), o ‘rm on li m a y d o n la r hisobiga yangi yerlarni o lzlashtirish, turli industrial qurilishlarning ku chayib borishi kabi hollar o ‘r m o n la rn in g a m a ld a kam ayishiga olib kelm oqda. D a rh a q iq a t, keyingi 200 yil d a v o m ida sayyoram iz o ‘rm o nlari 2 baravarga kamaydi. So'nggi yillarda esa jah o n b o ‘yicha o lrmonli m aydonlar yiliga o 'rtacha 25 mln. gektardan qisqarib b o rm o q d a . D e m a k , kislorodni qayta tiklaydigan, g r u n t suvlarini m e ’yo rid a ush lab tu ra d ig a n , t u p r o q q o p l a m in i o r tiq c h a 24 yemirilib ketishidan saqlaydigan, qim m atli y o g'o c h boyliklarining m an bay i, hayvonot dunyosining m akoni va yana k o 'p qimmatli xususiyatlarga ega bo'lgan o 'r m o n la rn i h ar jih a td a n asrash, u n d a n ehtiyotlik bilan foydalanish zarur. D u n y o „ o 'r m o n resurslari14 xaritasida (atlasning 8- beti) kenglik chiziqlari bo'ylab katta masofalarga c h o 'zilg an ikkita m in taq a ko'zga yaqqol tashlanadi. Bular: Shim oliy va Janubiy o 'r m o n m intaqalaridir. Shimoliy o 'r m o n m intaqasi m o'tadil va qism an subtropik iqlimli h u d u d la r b o 'y lab joylashgan. Jah o n d ag i ja m i o 'r m o n li m ay d o n la rn in g yarmi, y og 'o c h zaxiralari ning esa deyarli yarmi shu m intaqa hissasiga to'g'ri keladi. Bu m intaqa o 'r m o n la rin in g m u h im xususiyati ularda asosan, tik o 'sad igan sifatli igna- bargli d araxtlarning o'sishidir. Bunday o 'r m o n la rg a boy davlatlar Rossiya, K anad a, A Q S H , Finlyandiyadir. U larda garchi daraxt kesish ishlari a n c h a k e n g m iq y o s d a olib b o r il a y o tg a n b o ' l s a - d a , d a r a x t e k ish y o 'l i b ila n o 'r m o n la rn i tiklashga katta e ’tibor berib kelinayotganligi sababli o 'r m o n li m ay d o n la r deyarli kam aym ayapti. Janu biy o 'r m o n m intaqasi asosan, tropik va ekvatorial iqlim m intaqalari b o 'y la b joylashg an . U yer yuzasidagi o 'r m o n l i m a y d o n la rn in g yarm i va u m u m iy o ' r m o n zaxiralarining y a rm id a n sal k o 'p in i o 'z id a birlashtiradi. M in ta q a n in g o 'z ig a xos x usu siy a tla rid a n biri u n d a , aso san, keng bargli daraxtlarning qalin, aralash va k o 'p yarusli bo'lib o'sishidir. S hu n ingdek, bu o 'r m o n l a r yog'ochlik xususiyatlari yuqori bo 'lg an qim m atli daraxtlarga a n c h a boy. Bu m in ta q a o 'rm o n la rig a, ayniqsa, Braziliya, Peru, Boliviya, K olu m b iy a , K o ngo , H in d isto n , M y a n m a , In d o n e z iy a kabi m a m la k a tla r a n c h a boy. Tartibsiz, sam a rasiz f o y d ala n ish lar ( o 'r m o n la r n i yoqib ekin m a y d o n la rin i keng a y tirish , tartib siz kesish va d a ra x tla r n i o 't i n sifatida ishlatish) keyingi yillarda janubiy m intaqa o 'rm onlarining tez kamayib borishiga olib kelm oqda. Lotin Amerikasi va Osiyoning keng bargli o 'r m o n m aydonlari faqat XX asrning so'nggi 30 — 35 yilida 40 foizga, Afrika o 'r m o n la ri esa yanada k o 'p ro q qisqarib ketdi. Mutaxassislar fikricha, agar tropik o 'rm o n la rg a b o 'lg an m u n o sa b a t ijobiy to m o n g a o 'z g a rm a sa , XXI asr o 'rtalariga kelib u lardan ajralib qolishimiz m u m k in . Bunday xavf insoniyat oldiga o 'r m o n resurslaridan oqilo na foydalanish va ularni h ar j ih a td a n m u h o fa z a etishdek dolzarb vazifani qo'y adi. REKREATSIYA RESURSLARI Hozirgi davr ijtimoiy ha yotida d am olish, istirohat, davolanish va turizm obyektlarining aham iyati ju d a tez o'sib bo rm o q d a . In so n n in g d am olishi va davolanishi ehtiyojlarini q o n d irish d a xizm at qiladigan vositalar rekreatsiya resurslari deb ataladi. Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko 'ra rekreatsiya resurslari tabiiy v a ijtimoiy rekreatsiya resurslariga bo'linadi. Tabiiy rek rea tsiya resurslari qatoriga toza havoli go'zal tabiat g o 's h a (landshaft) lari kiradi. U lar daryo, ko'l, dengiz bo'ylari, tog' etaklaridagi o'sim lik dunyosi xilma-xil b o 'lg an m anzarali joylar, m ineral suvli shifobaxsh m askan lar bo'lishi m u m k in . A holining d a m olish, sport bilan shug'ullanish, 25 ov qilish im k o n iy atlari keng h u d u d la r , m ark a z iy s h a h a r la r a troflaridagi yashil m in taqalar, park va b o g i a r yoki maxsus q o 'r iq x o n a va milliy b o g 'lar h a m tabiiy rekreatsiya hu d udlaridir. Turli davrlarda inson aql-zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va s a n ’at obidalari va yodgorliklari, m uzeylar, saroylar ijtimoiy yoki m ad a n iy - tarixiy rek reatsiy a o b id alari b o ‘lib h iso b la n a d i. Bular orasid a A finadagi m a s h h u r A kropol, Rimdagi Kolizey, M isr piram idalari, Agradagi Toj M ahal ( H i n d i s t o n ) , M o s k v a d a g i K r e m l , S a m a r q a n d d a g i R e g i s to n , X ivadagi I c h a n q a l’a va boshqalar bor. D a m o lu v c h ila r va t u r is tla r o 'r t a s i d a tabiiy va ijtim o iy re k re a tsiy a resurslariga boy m a m la k a tla r yoki alo h ida h u d u d la r katta qiziqish uyg'otadi. S hu sababli Ispaniya, Italiya, F ransiya, G re tsiy a , T u rk iy a , Shveysariya, H in d isto n , Misr, M eksika kabi davlatlar ja h o n n i n g eng yirik xalqaro tu rizm m am lakatlari hisoblanadi. 1. S a y y o ra m iz b o 'y la b c h u c h u k suv q a n d a y t a q s im l a n g a n ? U n g a „ b o y " va „ k a m b a g 'a l " h u d u d la rn i ajrating. 2. N i m a u c h u n bir q a t o r m a m la k a tl a r o 'z la r i d a d ary o va k o 'lla r yetarli b o 'lish ig a q a r a m a y , i c h i m l i k su v in i b o s h q a m a m l a k a t l a r d a n s o ti b o lis h g a m a j b u r b o ' l m o q d a l a r ? U l a r qaysi m a m l a k a t l a r e k a n lig in i a n iq la n g . 3. Q o 'l l a n m a n i n g m a t n i , a t la s n in g „ O ' r r n o n resu rsla ri" (8- b et) xaritasi m a ’lu m o t l a r i d a n fo y d a la n ib , bio lo g ik re su r sla rn in g in s o n h a y o t id a tu tg a n o ' r n i n i , o ' r m o n l a r k o 'p va kam m in t a q a la r n i a n iq la n g va tahlil qiling. 4. D u n y o ok ea n i tabiiy resurslarining asosiy tu rlari va u la rn in g geografiyasini a n i q la n g va tahlil qiling. Bu resursla rning in soniyat h a y o tid a tu ta d ig a n o 'r n ig a b a h o bering. 5. D u n y o ok ea n i q a n d a y sa babla r tufayli ifloslanib b o r m o q d a ? U n i n g q a n d a y o q ib a tla rg a olib kelishini o 'v la b ko'ring. 6. Iqlimiy va k o sm ik resurslar, n o a n ’ana viy resurslar d eb q a n d a y boyliklarga aytiladi va u la rd a n fo y d ala n ish istiqbollari q an d a y ? 7. Rekreatsiy a resurslari deb q a n d a y tabiiy boyliklarga aytiladi va u la rn in g ja m iy a t h a y o t id a tu tg a n o ' r n i q a n d a y ? R e k re a tsiy a r e s u r s la rin in g g u r u h l a n i s h i va geografiyasini tahlil qiling. R ekreatsiya resurslariga boy b o 'l g a n m a m la k a tl a r n i O 'z b e k i s to n n in g s h u n d a y resurslarga boyligi bilan ta q q o s la n g va b a h o la n g . / A t r o f - m u h i tn i n g ifloslanishida tabiiy va antropogen o m illa r asosiy rol o 'y n a y d i. Tabiiy om illar asosida a tr o f -m u h itn in g ifloslanishi, avvalo, tabiiy y o ‘l bilan — c h a q m o q chaqishi, o 4 - o ‘lanlar va o 'r m o n l a r n i n g yonishi, v u lq o nlar otilishi, sh a m ol harakati biosferada uzluksiz boradigan chirish (o'sim lik va h ay v ono t qoldiqlari) va b o sh qa ja r a y o n la r natijasida yuz beradi. U la r viliga m illionlab t o n n a c h a n g - t o ‘zonlarni havoga c hiqarib yuboradi. Ijtimoiy yoki m adaniy-tarixiy rekreatsiya k Savol va topshiriqlar 7- §. Atrof-muhitning ifloslanishi 26 A m m o hozirgi vaqtda tabiatning ifloslanishida s u n ’iy om illar (an tro po gen jara y o n ) eng k o 'p q a tn a s h m o q d a . Atm osferaga chiqarilayotgan itlosliklarning 2/3 qismi uning hissasiga to 'g 'ri keladi.y A tro f-m u hitnin g ifloslanishi natijasida yer yuzasining o'sim lik va hayvonot dunyosi, k o ‘p asrlik tarixiy yodgorliklar va in sh o otlar birdek zarar k o 'rm o q d a . X alqim iz orasida „Suv yetti y um alab to za b o 'la d i'' degan tu s h u n c h a bor. D a r h a q iq a t, ta b ia t m e ’y o r id a b o 'l s a , turli o q o v a , c h iq i n d il a r n i z a r a r - sizlantirish, tozalab olishdek noyob xususiyatga ega. Biz atm osferaga chiqarib kelinayotgan is (SO) gazi fotosintez jaray o n i tufayli o'sim liklar to m o n id a n uzluksiz qayta ishlanib. kislorodga aylantirilib tabiatga yana qaytarilishini bilamiz. A m m o tabiatga ch iqarib ta s h la n a y o tg a n iflosliklar so'nggi dav rlard a shu d arajad a m e ’y o rid an oshib ketyaptiki, o q ib a td a tabiat o 'z - o 'z i n i tiklash, tozalash xususiyatidan to b o ra m a h r u m b o i i b b o rm o q d a . A t r o f - m u h i t n i n g ifloslanishi b a r c h a g e o g ra fik q o b i q la r d a k u c h a y ib b o rm o qd a. Q u ru q lik (litosfera)ning ifloslanishi yer osti boyliklarini o'zlashtirish, ayniqsa, ularni och iq usulda qazib chiqarish natijasida yuzaga kelm oqda. T u p ro q , ayniqsa, sanoat va qishloq xo'jaligi chiqindilari bilan ifloslanm oqda. B und a asosiy ifloslovchi u n s u rla r turli m eta lla r va u larn in g birikm alari, mineral o 'g 'itla r, kimyoviy zaharli vositalar, radioaktiv m o dd alard ir. M aishiy xizm at va chorvachilik chiqindilari tufayli paydo b o i g a n axlat uyum lari gigiyena-sanitariya holatining yom onlashuviga olib kelm oqda. Gidrosfera (daryolar, k o l l a r va dengizlar), asosan, sanoat, qishloq xo'jaligi va u y -ro 'z g 'o r, maishiy xizmat sohalarining oqova suvlari qo'shilishi natijasida ifloslanmoqda. Oqibatda c huch uk suv yetishmasligi holati tobora kuchaymoqda. Bunday ho latlar d u n y o d a aholisi eng zich yashaydigan h u d u d la r b o 'y lab oquvchi Reyn, S ena, Tem za, Dunay, Dnepr, Volga, D on, M issisipi, N il, Gang, Yanszi kabi daryolar havzalarida kuzatilm oqda. D u n y o o k e a n i h a m t o b o r a iflo sla n ib b o r y a p ti. U n i n g iflo s la n is h i d a r y o l a r d a n q o 's h i l a y o t g a n n o t o z a su v lar, s o h il l a r d a n t a s h l a n a y o t g a n chiq ind ilar, k e m a lar harak ati va halokati sababli tu sh a y o tg a n neft m a h sulotlari tufayli sodir b o l m o q d a . Hozirgi vaqtda O 'r ta , Shimoliy, Boltiq, Q o ra , A zov, K arib, Y a p o n , Yava d e n g iz lari, Biskayya, Fors, M e k sik a q o l ti q la r i j a h o n d a eng ifloslangan. D u n y o o k e a n in in g havzasi, ayniqsa, neft va neft m ah su lo tla ri tash- landiqlari tufayli ifloslanmoqda. K osm ik kuzatishlar hozirgi vaqtda D u n y o okeani yuzasining 1/3 qismi neft pardasi bilan qoplanganligini ko'rsatadi. Bu ja h o n d a g i eng katta ekologik m u a m m o la rd a n biri dem akdir. Zero, neft pardasi ok e a n n in g quyosh nurlarini qabul qilib olishiga to 'sq in lik qiladi, suv b u g l a n i s h i n i va kislorod bilan t o ‘yinish im koniyatini pasaytiradi, tirik o rg an izm lar rivojlanishini susaytiradi. Neft bilan, ayniqsa, A tlantika okeani, H in d o k ean inin g shim oliy qismlari eng k o 'p ifloslangan. Atmosfera elektr energetika, metallurgiya, kimyo kabi sanoat tarm oqlari, transport vositalari, fazoga kosmik kem alarni uchirish yoki turli xil y o n g l n l a r tufayli iflo slanm oqd a. Bular natijasida h a r yili m illiardlab t o n n a qattiq, g azsim o n, aerozol c h iq in d ila r atm osferaga chiqarib y ubo rilm o qda . A tm o s- ferada, ayniqsa, is gazi (SO ), oltingugurt gazlari (SO ,) s a lm o g in i n g oshib borishi katta ekologik m u a m m o la rn i keltirib chiqara boshladi. Yadroviy ilmiy- tad q iq o tc h i, m a s h h u r olim Yu.B. X a rito n d a n dahshatli te r m o y a d ro qu rol- larining ishlab chiqarilishi va u n ing tarqalishi insoniyatni y o kq qilib yuborish xavfini t u g 'd ir m a y d i in i , d e b s o kra g a n la r id a u p l a n e t a m i z g a o x i r - o q ib a t te rm o y a d ro qurollari em as, balki „parnikoviy effekti" („issiqxona s a m a rasi“ ) katta xavf t u g ‘diradi, y a ’ni iqlim ning global m iqyosda isib borishi yerdagi hayot u c h u n haqiqiy talafot xavfini keltiradi, deb javob bergandi. D a r h a q iq a t, a tm o s fe ra n in g is gazi, oltingugurtli, azotli, ftor-xloridli, fosforli, q o brgkoshin, simob, alum iniy kabi metall birikmali turli aerozol gazlar bilan ifloslana borishi natijasida quyoshning isitish tartibi buzila boshladi. 0 ‘z navbatida bu iqlimning o kzgarib borishiga, sayyoram iz qutblari va baland tog iardag i abadiy muzliklarning sekin-asta tugab borishiga olib kelishi m um kin. A tm o s f e ra n in g ifloslana borishi inso niy at oldiga y a n a bir m u ra k k a b m u a m m o n i q o ‘ym oq d a. Keyingi yillarda havoga ftor-xlorli birik m alarn ing to b o r a k o ‘p c h iq a r ib y u b o rilis h i n a tija s id a y erd agi h a y o t n i n g q a lq o n i hiso b lan gan o zon q o p la m in in g to b o ra yupqalashib borishi k u z atilm o q da. „O z o n tu y n u g i“ deb n o m la n g a n a n a shu holat dastlab J a n u b iy A m e rik a n in g A ntrak tid aga tutash h u d u d lari, s o ‘nggi yillarda esa Yevrosiyoning shim oliy kengliklari ustida h a m kuzatila boshlandi. B unday m u a m m o la rn in g kelib c hiq ishining asosiy sababi jam iy a t bilan tabiat o ‘rtasidagi m u n o sa b a tla rn in g buzila borishi, a tr o f -m u h itn in g ifloslanib borishi bilan b o g kliq. D e m a k , insoniyat oldida tabiatga Siz deb m u n o sa b a td a b o l i s h vazifasi turadi. A tr o f- m u h itn in g ifloslanib borishi tabiatn i m u h o fa z a qilish y o i l a r i n i izlash va bu m urakkab m u a m m o la rn i hal qilishga undaydi. A tr o f-m u h itn i h im o ya qilishning q a to r samarali y o ‘llari ishlab chiqilgan. U la rd a n birinchisi a tr o f - m u h it n i ifloslaydigan k o rx o n a la rd a sh u n g a y o ‘l berm aslik ch oralarini ko'rishdir. Buning u c h u n turli chiqin dilarni tozalovchi tizim larni b a rp o etish, iflos y o q ilg ila r n i ishlatishdan voz kechish, axlatlarni qayta ishlash korxonalarini b a rp o etish, ishdan ch iq q a n yerlarni rekultivatsiya qilish kabi y o ‘llaridan foydalanish lozim. Ikkinchi y o kl ishlab chiqarishda tabiat m uhofazasini har taraflam a uddalay o lad ig a n yangi texnologik im k o n iy a tla rd a n keng foydalanish, c h iqindisiz ishlaydigan ishlab c h iqarish tizim larini joriy qilishdir. U c h in c h i y o ‘l aholi zich yashaydigan h u d u d la rn i ,,iflos“ ishlab chiqarish t a r m o q l a r i d a n holi qilish. A t r o f - m u h i t n i en g k o ‘p ifloslaydigan s a n o a t tarm oq lari qatoriga issiqlik elektr energetikasi, metallurgiya, kim yo va neft- k im yo, s e llu lo z a -q o g woz, s e m e n t kabi s a n o a t t a r m o q la ri kiradi. S o knggi davrlarda d u n y o n in g k o kpchilik yetakchi industrial m a m la k a tla rid a b u n d a y ,,iflos“ ishlab chiqarish tarm o q la rin i iqtisodiy j ih a td a n kam o ‘zlashtirilgan kim sasiz h u d u d l a r d a jo y la sh tirish g a a h a m iy a t b e rilm o q d a . A n a s h u n d a y tam ovillarga mustaqillik yillarida O 'z b e k isto n d a h a m aloh ida a h a m iy at berila bo sh la n d i. So^nggi yillarda b u n y o d etilgan Buxoro neftni qay ta ishlash, 28 Q o i i g i r o t soda va S h o ‘rton g az -k im y o sanoat m arkazlari keng yaydoq c h o ‘1 h u d u d larid a joylashtirildi. Bu holat ekologik sharoitni yaxshilashga samarali xizm at qiladi. Ekologik siyosat. Tabiiy resurslardan x o ‘jasizlarcha foydalanish, atrof- m u h itn in g ifloslanib borishi, s h u n d a y qilib, biz yashayotgan, nafas olayotgan m u h itn i to b o ra betoblik girdobiga b o sh la m oq da . Bu o ‘z navbatida, jam iy a t oldiga qarshi cho ralarni k o ‘rishdek m u ra k ka b vazifalarni q o kym oqda. Ekologik siyosat — ekologiya fani talab va tavsiyalarini hisobga olgan holda bizni oi*ab turgan tabiiy m u h itn i m u h o fa z a qilish va uni s o g 'lo m - lashtirishga, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ularni boyitishga qaratilgan siyosatlar m ajmuasidir. O d a td a , b u n d a y siyosat davlat, regional va global d oirada olib borilishi m u m k in va o ‘zida tabiatni m uhofaza qilishning huqu qiy asoslari (q o n u n la r)n i yaratish va ularga amal qilishni k o ‘zda tutadi. Keyingi o ‘n yillarda A Q S H , Yaponiya k o ‘pgina G ‘arbiy Yevropa va M D H davlatlari, ayrim rivojlanayotgan m a m la k a tla r m u ra k k a b ekologik holatni sogMomlashtirishga qaratilgan z a ru riy -h u q u q iy hujjatlarni ishlab chiqdilar, q o n u n la r qabul qildilar va a m aliy o td a q o ‘llay boshladilar. Ularda ekologiyani sogMomlashtirishga bel b o g ‘lagan xalq harakatlari va partiyalari (m asalan, ,,Yashillar“ , ,,G rin p is “ va boshqalar) faol ish olib bora boshladi. N atijada, o ‘tgan 80 yillar m o b ay n id a , asosan, iqtisodiy rivojlangan m am lakatlarda, a tro f-m u h itn in g ifloslanish darajasi sek in-asta pasayib bordi. Bu ijobiy holatni aynan a na sh u n d a y h a rak atlarning natijasi deb b a h o la m o q kerak. Sh u n g a q a ra m ay . k o ‘pchilik m a m la k a tla r d a ekologik vaziyat h a m o n keskinligicha qolm oqda. Keng doirada amaliy natijalarga erishish u c h u n b u tu n ja h o n doirasida kuchlarni birlashtirish zaruriyati mavjud. Shu m aq sadd a 1972- yilda Stokgolm da, 1 9 7 5 - yilda Xelsinkida, 1 9 9 2 - yilda R io - d e -J a n e y ro d a , 1998- yilda Kiotada a tro f-m u h it m uhofazasiga oid yirik xalqaro a n ju m a n la r b o i i b o ‘tdi va m u h im q arorlar qabul qilindi. M u h im to m o n i shundaki, a tro f-m u h itn i m u h o fa z a qilish va ekologiyani s o giom lash tirish m u am m o la rin i hal qilishda B M T va uning ko^plab b o iim la r i faol ish olib b o rm o q d a . J u m l a d a n ,B M T n in g a tr o f-m u h itn i m u h o fa z a qilish dasturi ( Y U N E P ) d ir . Bu dastu r atrofida shakllangan rasmiy idoralar turli m am la k a tla rd a bu soh ada olib borilayotgan ishlarni m uvofiqlashtirib turadi, m a m la k a tla r d a t o ‘plangan tajribalarni u m u m la s h tir a d i, istiqbolli ishlarni q o ‘lla b -q u w a tla y d i. Y U N E P n in g bosh idorasi N ayrobi (K eniya) shahrida joylashgan. A tr o f- m u h itn i s o g io m la s h tir is h d a , ekologik m u a m m o l a r n i ijobiy hal qilishda jam oatchilik ham katta xizmat qilishi kutiladi. A ynan shu maqsadlarda 0 ‘zbekistonda jam oatchilik asosida ,,Ekosan“ harakati tashkil topdi. U nafaqat 0 ‘zbekistonda, balki bu tun 0 ‘rta Osiyo m intaqasida tabiatni m u ho fa z a qilish, aholi yashash m uh itini s o g lo m la s h tiris h y o i i d a faol harakat qilm oqda. S h u n d a y qilib, tabiatdan foydalanishni takom illashtirish, barcha h u d u d va davlatlarda ilmiy asoslangan samarali ekologik siyosatni yuritish hozirgi davr oldida turgan eng m u h im vazifalardan biridir. 29 1. Q o 'l l a n m a m a tn i va atlas n in g „E k o lo g ik x a r it a “ (9- bet) m a ’l u m o t la r id a n foy d ala n ib a t r o f - m u h i t n i n g ifloslanishida in son faoliyati (ishlab c h i q a r is h ) n in g t a ’siri va u la rn in g o q ib a tla rin i o 'rg a n in g , ekologik ho la t m u r a k k a b b o ‘lgan h u d u d la r n i a n iq la n g va tahlil qiling. 2. T a b ia tn i eng k o 'p q a n d a y ishlab c h iq a r is h ta rm o q la r i iflo sla m o q d a , u la rn in g k o l a m i q an d a y ? T a b ia tn i m u h o f a z a q ilishning q a n d a y m u h i m y o l l a r i bor? U la r h a q id a so 'z la b bering. 3. N i m a u c h u n ekologik h o la tn i yaxshilash u c h u n b a rc h a davlatlar va u m u m j a h o n ta sh k ilo tla r in in g b a h a m j i h a t h ara k atla ri ta lab etiladi? 4. „E k o lo g ik siyosat“ n i m a va uni yu rg izish d an q a n d a y n atija lar kutiladi? 5. J a h o n d a ta biatni m u h o f a z a qilish va ekologik ho la tn i s o g 'lo m la s h tiris h u c h u n q a n d a y am a liy ishlar olib b o r i l m o q d a ? 6. „ E k o s a n " ja m o a t c h i l i k h arakati h a q id a n im a la rn i bilasiz? U n in g respubli- k a m iz d a ekologik h o la tn i yaxshilash b o rasid a olib b o r a y o tg a n ishlarida siz q a n d a y q a t n a s h m o q c h i s i z ? Bir n e c h a m ing yillar m o b a y n id a o l i m n i n g j u d a yuqori va aholi o'sish s u r ’a tlarining past b o lis h lig i o ‘zining asosli sabablariga egadir. /Dastavval, bu — moddiy va sanitar-gigiyenik shart-sharoitlam ing qoniqarsiz ahvolda e k a n ligi, qolaversa, vaqt-vaqti bilan tak rorla nib turuvchi o charchilik , o l a t , vabo va c h e c h a k epidem iyalari natijasida yuz m inglab o d a m la rn in g qirilib ketishi bilan b o g l a n g a n d i r . Y er sh arida b u n d a y ofatlar 200 — 400, 1200 — 1300, 1600 — 1 6 5 0 - yillar ichida qayd etilgan b o i i b , o ‘sha davrlarda aholi soni u m u m a n o ‘sm adi, 1300 - 1400- yillar d a v o m id a qora o l a t epid em iyasin ing t a ’sirida yer yuzasi aholi so nin in g 1/4 q ism id an ajradi. Aholi k o krsatkichla- riga oxiri k o ‘r in m a y o tg a n u ru sh la r h a m katta t a ’sir k o 'rsa tib k e lm o q d a . U ru s h la r XV III asrda 5,2 m ln., X IX asrda 5,5 m ln., XX asrda esa deyarli 50 mln. kishining y o s tig ln i quritdi.l: X IX asrgacha b o i g a n davrda demografik jarayo nlarda sezilarli o'zgarishlar b o l m a d i . U n d a n keyingi davrlarda aholining tabiiy harakati ko'rsatkichlarida d e m o g ra fik o l i s h davriga xos ja r a y o n la r bo sh la n d i. U oila b ajaradigan vazifalarining keskin o ‘zgarishi, tu rm u s h n in g nisbatan yaxshilanishi, a h o li ning yosh tarkibidagi siljishlar va b o sh qa om illar bilan b o g l a n d i . D e m o g r a f o lim la r d e m o g ra fik yetish davri 4 ta k e tm a - k e t k eluvchi bosqichni o ‘z ichiga olishligini ilmiy asoslab berganlar. B i r i n c h i b o s q i c h u c h u n tu g ll is h n i n g yuqori d arajada saqlanishi va o l i m n i n g keskin qisqarishi 3- mavzu. Jahon aholisi Download 32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling