Gеologiya va minerologiya asoslari ” fanidan o’quv- uslubiy majmua bakalavriat yо`nalishlari: barcha ta’lim yо`nalishlari uchun urganch-2012 Mundarija

Ishlash bоsqichlari, vaqti
Faоliyat mazmUni
	O`qitUvchining	Talabaning
1 bоsqich O’quv хUjjatlarini To`ldirish, davоmat оlish 5 daq. kirish 5daq)	1 Talabalarni pеd. Tехnоlоgiya talablari asоsida 2 ta guruхga bo`ladi va tоpshiriqlar bеradi. 1 guruxga topshiriq Jaxonning gеologik xaritasiga ta'rif bеring. 2 guruxga topshiriq Jaxonning gеomorfologik xaritasiga ta'rif bеring.	Talabga mUvofiq gUrUxlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bоsqich Asоsiy 20daq. Davоmida guruхlarda ishlash, 30daq davоmida хar bir guruх 7 daq chiqish qiladi.	Хar bir guruх tоpshiriq ustida ishlashini nazоrat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini bеrib bоradi.	Хar bir guruх o`z tоpshirig`i Ustida ishlaydi, markеrlar yordamida klastеr, sхеma yoki jadvalini chizib to`ldirib bоradi. Guruхlardan 2ta (va bUndan оrtiq) ishtirоkchi tоpshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bоsqich. Talabalarni bahоlash 20 daq.	Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Хar bir guruх faоliyati tavsiflanada va guruхning хar bir ishtirоkchisi qanday baхоlanganligi aytiladi	Хar bir talaba o`z faоliyati baхоsini eshitadi va e’tirоzi bo`lsa aytadi. Mashg`ulоt yUzasidan mUlохazalari bo`lsa bildirishi mUmkin.

Magmatik tog jinslarini tashki belgilariga karab urganish va ularning turini aniklash

Magmatik tog jinslarining asosiy turlarini tashki belgilariga karab belgilang.

Topshirikni bajarish uchun sizga berilgan namunalarni dikkat bilan kuzating, ularning asosiy kursatgichlarini uslubiy kursatmalar va kullanmalar yordamida urganing. Bular tugrisida laboratoriya jurnalida kiskacha yozuvlar kiling. Ukituvchining bergan sovollariga javob bering.
Berilgan numananing kaysi toifaga, guruxga yoki turga mansubligini asosli dalillar bilan, yahni ularning mineral tarkibiga, strukturasiga teksturasiga, rangiga, ogirligiga va boshka belgilariga karab aniklang.
Magmatik, metamorfik va chukindi tog jinslarini aniklashda shuni esda tutish kerakki, ularni bir – biridan ajratidagan xar birining uziga xos xarakterli belgilari bor. Bu narsa tog jinslari namunalarining uziga xos tomonlari kuz bilan anik ilgash mumkin bulgan xollarga taallukli.
Magmatik tog jinslarning eng xarakterli belgilari kuyidagilardir:

1. 
   Silikatli tarkib, yahni tog jinsi tarkibida dala shpati, rangli minerallar (slyuda, shoxli aldamchi, avgit, olivin), kvarts kabi jins xosil kiluvchi minerallar bulishi;
   
2. 
   Strukturasi – krastalli, yarimkristalli, yoki shishasimon bulishi;
   
3. 
   Teksturasi massivsimon yoki govakli bulishi.
   

Magmatik tog jinslarini aniklashda aniklovchi sxemalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Aniklash natijalari 3 jadval kurinishda yozilishi mumkin.


Magmatik tog jinslari

T/r	Struk-turasi	Teks-turasi	Toi-fasi	Ran- gi	Kislo-taligi buyicha guruxi	Jins xosil kiluvchi mineral-lari	Mineral- lar mikdori %	Tog jinsi nomi
1	2	3	4	5	6	7	8	9

2. CHukindi tog jinslari.

CHukindi tog jinslari turli xil tog jinslarining fizik va ximik nurashidan xosil buladi. Nurash va yemirilish maxsulotlari shamol va suv bilan mahlum masofalarga kuchirilib govakdor tuplamlar va chukindilar xosil buladi.

CHukindi tog jinslari paydo bulish yuliga karab uch turga bulinadi:

1. 
   Mexanik yoki sinikli kelib chikishga ega bulgan;
   
2. 
   Ximiyaviy kelib chikishga ega bulgan; va
   
3. 
   Organogen kelib chikishga ega bulgan chukindi tog jinslari.
   

Mexanik yoki sinikli kelib chikishdagi tog jinslari ona jinslarning fizik nurash va nurash maxsulotlarining mahlum maydonlarida tuplanishadan xosil buladi.
Ximiyaviy kelib chikishga ega bulgan chukindi tog jinslari ximiyaviy eritmalardan ajralgan moddalarning chukmalar sifatida tuplanishidan xisil buladi.
Organogen chukindi tog jinslari tirik organizmlar mineral koldiklarining va usimliklar koldiklarining tuplanib toshkotishidan xosil buladi.
CHukindi tog jinslari uzining ximiyaviy tarkibi buyicha juda xilma – xildir. Ular orasida silikatlar, sulg’fatlar, karbonatlar, galoidlar va boshkalar uchraydi. CHukindi tog jinslarining kup tarkalgan minerallariga loyli minerallar (kaolinit, montmorillanit va boshkalar), kvarts, kalg’tsit, dolomit, gips, temirtosh va galitlar kiradi.


Sinikli chukindi tog jinslari
Zarrachalarining katta – kichikligi, bulaklarining silliklanganligi xarakteriga, tsementlashish bor yukligiga karab guruxlarga bulinadi. Bu belgilari uz navbatida chukindi tog jinslarining govakdorligi va muxim fizik – mexanik xossalarini aniklaydi.
CHukindi tog jinslarining govakli turlari valunlar, galg’kalar, shagallar, o’abeng’ va dresvalar kurilish materiallari sifatida ishlatiladi. TSementlashgan konglomerat va brekchiylar – turli ulchamdagi bulaklarning oxaktosh, kremnezyom yoki temirtosh kabi mineral moddalar yordamida boglangan (tsementlashgan) buladi.
Kum va kumtosh asosan kvarts zarrachalaridan iborat buladi.
Kumlar sochiluvchan jinslardir, kumtosh esa tsementlashgan jinslardir.
Kumlar zarrachalarining katta – kichikligi bilan, silliklanish darajasi va boshka belgilari bilan turlarga ajratiladi. Ular kelib chikishiga kura dengiz, daryo, kullar, muzliklar va zol jarayoni kumlariga bulinadi.
Kumlar shisha sanoatida, kurilishda xamda metalurgiyada (forma berishda) xamda silliklovchi material sifatida ishlatiladi.
Kumtoshlarning sifati ulardagi tsementlovchi moddalarning xarakteriga boglik. Eng mustaxkam kumtosh xaltsedon va opalli tsementlashganlaridir. Loyli tsementlashgan kumtoshlar nisbatan kam mustaxkamlikka ega.
CHangsimon chukindi jinslarga lyosslar kiradi. Kupchilik geologlarning fikricha, ular shamol tahsirida xosil buladi, ochik joylarda keng kullamdagi kalin koplamlar paydo kiladi. Ularning tarkibida asosan kvarts zarrachalari kuprok uchraydi.
Sof loylar – bular asosiy zarrachalar 0,005 mm dan kichik bulgan mayda dispers jinslardir. Bular ichida ximiyaviy yul bilan xosil bulgan komponentlar asosiy rolg’ uynaydi.
Paydo bulish sharoitiga karab dengiz, daryo, morena sof loylari farklanadi. Sof loylar katta govaklikka ega bulgan mayda dispers jinslardir. Ular yukori darajada nam shimishi, plastiklik va suv utkazmaslik xususiyatlariga ega. Kuriganda va bosim tahsirida zichlanish mumkin. Kaolinli sof loylar chini va sopol buyumlar tayyorlashda, issikka chidamli materiallar olishda ishlatiladi. Sof loylarning kupchilik turlari gisht va cherepitsa ishlab chikarishda ishlatiladi.
Kumlok grunt (supesg’) lar deb tarkibida 12% gacha loyli minerallar bulgan kumlarga aytiladi.
Kumok grunt (suglinok) lar tarkibida 25% gacha loyli minerallar buladi va uzining xossalari bilan sof loylarga yakinlashadi. Tarkibida kup mikdorda kalg’tsit minerallari bulgan loyli jinslarni mergellar deyiladi. Mergellar tsement sanoatida va oxak ishlab chikarishda ishlatiladi.
Ximiyaviy va organogen chukindi tog jinslari.
Kupchilik chukindi tog jinslari ximiyaviy va orgonogen yullar bilan xosil bulish mumkin. Bunday chukindi tog jinslariga karbonatli va kremniyli jinslar misol bula oladi.
Karbonatli jinslarga oxaktoshlar va dolomitlar misol bulaoladi. Oxaktoshlar asosan kalg’tsit mineralirdan tashkil topgan. Kupchilik oxaktoshlar organogen kelib chikishga ega. Ximiyaviy kelib chikishga ega bulgan «natek» lar kurinishida xosil buluvchi oxaktoshlarga oxaktosh tuflari deyiladi.
Ayrim oxaktosh dengiz sharoitida paydo buladi.
Oxaktoshlar kurilishda, boglovchi moddalar sanoatida, kuyish sanoatida va boshka bir kancha soxalarda ishlatiladi.
Dolomitlar – dolomit minerallaridan iborat bulgan tog jinslaridir. Kupchilik xossalari bilan oxaktoshlarga yakin turadi.
Kremniyli jinslar asosan opal (suvli amorf kremnezyom) dan iborat. Bu tashki kurinishida ok, sarik va ochik – kukimtir rangdagi mayda zarrachali oxaktoshga uxshash jinslardir. Kremniyli jinslardan
organogen kelib chikishga ega bulgan diatomitlar va ximiyaviy kelib chikishga ega bulgan trepellar keng tarkalgan.
Trepel va diatomit – dengiz jinslari xisoblanadi. Ular pordozbop materiallar sifatida, tsement olishda xamda issik saklovchi gishtlar olishda ishlatiladi.