Geometrik nivelirlash usullari va mohiyati

YER EGRILIGI VA TIK (VERTIKAL) REFRAKSIYANING NIVELIRLASH NATIJALARIGA TA’SIRI

Formulani keltirib chiqarishda boshlang‘ich sathiy sirt EF tekislik, A va B nuqtalarga o‘rnatilgan reykalar esa o‘zaro parallel va atmosferada yuradigan CD nur to‘g‘ri chiziqli deb qabul qilingan edi. Haqiqatda esa reykalar A va B nuqtalardagi sathiy sirtlarga perpendikular.

Agar sathiy sirtni sfera deb qabul qilinsa, B nuqtaning A
nuqtadan nisbiy balandligi.
h = BC = MA - N B
kesmani tashkil etadi.
A va B nuqtalarda tik (vertikal) qo‘yilgan reykalardan MA va
NB sanoqlarni hosil qilish uchun gorizontal qarash nurlarining
PA va QB sanoqlarini Yer egriligi uchun tegishlicha k₁ = PM va

2
k = QN tuzatmalar ayrilishi kerak. Bunday sharlarda h = BC nis-
biy balandlik

2
bo‘ladi.
^Dh= ^s
2R
h = ( P A - k ) - ( QB - k )

formulaga binoan yer egriligi uchun tuzatma:

^Dh= ^{k »}
_S 2 _.

2R

Ammo OP va OQ qarash nurlari nivelir va reyka orasidagi o‘z yo‘lida har xil zichlikdagi atmosfera qatlamlari bilan uchrashadi va ular orqali o‘tishda sinib, refraksiyali deyiladigan egri chiziq- ni ifodalaydi. Shu sababli PA va QB sanoqlar o‘rniga haqiqatda reykadan mA va nB sanoqlarni olamiz. Pm va Qn kes- malar A va B nuqtalar turgan reykalar bo‘yicha sanoqlarga ref- raksiya uchun tuzatma bo‘ladi, kuzatilayotgan narsalar refraksiya ta’sirida o‘z holatidan ko‘tarilibroq ko‘rinadi, bunga botib bo‘lgan Quyoshning qizarib ko‘rinib turishi misol bo‘ladi.

2
Kuzatishlardan refraksiya uchun tuzatma o‘rtacha yer egriligi

uchun k tuzatmaning
^Dh= ^S
2R
formula bo‘yicha taxminan 16 %ni

tashkil etish isbotlangan, ya’ni


^r = ^{0,16 S} 2 ^.
2R

Refraksiya uchun tuzatma yer egriligi uchun tuzatmani ka- maytiradi, shu sababli. Yer egriligi va refraksiya uchun tuzatmani ifodalaydigan mM va nN kesmalar

f = k - r

bo‘ladi, bu formulaga k va r o‘rniga ularning formulalardagi qiymatlari qo‘yilsa, quyidagiga ega bo‘lamiz:
^f = ^{0, 42 S}
Nivelir nivelirlanuvchi nuqtalarning aniq o‘rtasiga o‘rnatilsa,

2

1
f - f farqni nolga teng deb qabul qilish mumkin. Shu sababli
geometrik nivelirlash, asosan, o‘rtadan usulida olib boriladi. Ol- dinga nivelirlash esa ayrim hollarda daryo, jarlik va boshqa to‘siq- lardan balandlik uzatishda qo‘llaniladi.
Agar formulaga Yer radiusi sonli qiymati va S masofa- ning qiymati yuzlab metrlarda qo‘yilsa, f ning millimetrlarda ifo- dalangan qiymatini hisoblash uchun qulay formulaga ega bo‘lamiz:
f_mm = 0,66S ² (yuzlab metrlarda). Agar S = 100 m bo‘lsa, f = 0,66 m, agar S = 400 m bo‘lsa,
f = 10,6 mm.
O‘rtadan nivelirlashda Yer egriligi ta’siri to‘la kompensatsiya- lanadi, refraksiya ta’siri sezilarli darajada kamayadi.