Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

2.5. Transformatorlarning kuchlanishini rostlash 
 
Iste’molchilarning normal ishlashi uchun podstansiya shinalaridagi 
kuchlanishni ma’lum darajada ushlab turish kerak. Elektr tarmoqlarida 
kuchlanishni 
rostlashning 
qator 
usullari 
qoʻllaniladi, 
shulardan 
biri 
transformatorlarning tranformatsiyalanish koeffitsiyentini oʻzgartirishdir. 
Ma’lumki, transformatsiyalanish koeffitsiyenti birlamchi kuchlanishning 
ikkilamchisiga nisbati bilan aniqlanadi, yoki 
2
1
2
1




U
U
n
,
(2.23) 
bunda 
1

va 
2

-birlamchi va ikkilamchi chulg’amlarning mos holda oʻramlar soni. 
Bundan 
1
2
1
2
/


U
U

. 
Transformatorlarning 
chulg’amlari 
qoʻshimcha 
shoxobchalar 
bilan 
ta’minlanadi. Ularni qayta ulash bilan transformatsiyalanish koeffitsiyentini 
oʻzgartirish mumkin. Shoxobchalarni uyg’otmasdan (QAU) ularni qayta ulash, 
ya’ni transformatorning hamma 
chulg’amlarini 
tarmoqdan 
uzgandan soʻng yoki yuklama 
ostida (YuOR) ulash mumkin.
QAU qurilmasi transfor-
matsiyalanish 
koeffitsiyentini 
5% 
oralig’ida 
oʻzgartirish 
imkoniya-tini beradi. Buning 
uchun 
asosiy 
chiqqichdan 
tashqari 
yuqori 
kuchlanish 
chulg’amidan ikkita qoʻshimcha 
shoxobcha qilinadi, ya’ni +5% 
2.9-rasm. QAU kuchlanishini rostlash sxemasi: 
a - uch fazali qayta ulagichning uch holatiga 
chulg‘amining nol nuqatasi tomonidan +5% li 
tarmoqlash; b-bir fazali qayta ulagichning besh 
holatiga (A faza) chulg‘aminiig o‘rtasidan 2x2,5% 
li tarmoqlash: 1-qo‘zgalmas kontakt; 2-kontaktli 
segment; Z-pereklyuchatel vali; 4-kontakt halqalar. 

---

56 
va -5% (2.9-rasm, a).
Agarda transformator asosiy chiqqich 0 da ishlagan boʻlsa va ikkilamchi 
tomondagi kuchlanish U
2
oshirish lozim boʻlsa, transformatorni oʻchirib -5% li 
shoxobchaga qayta ulanadi, natijada 
1

oʻramlar soni kamayadi. 
Oʻrta va katta quvvatli transformatorlarda, har qaysi faza uchun alohida 
oʻrnatilgan baraban koʻrinishdagi maxsus qayta ulagichlar yordamida qayta 
ulanadigan toʻrtta ±2∙2,5% li shoxobchalar koʻzda tutilgan boʻladi (2.9-rasm, b). 
Qayta 
ulagich 
yuritmasining 
tutqichi 
transformatorning 
qopqog’i 
ustiga 
chiqarilgan. 
Rolik 
bilan 
qayta 
ulagichning 
kontaktlari A
4
va A
5
tutashtirilganda 
transformatorning 
transformatsiyalanish 
koeffitsiyenti 
nominal 
miqdorga 
teng 
boʻladi. 
A
3
-A
4
va 
A
2
-A
3
holatlar 
transformatsiyalanish koeffitsiyentining 2,5 
va 5% ga oshgan, A
5
-A
6
va A
6
-A
7
holatlar 
esa 2,5 va 5% ga kamaygan miqdoriga toʻg’ri keladi. 
QAU qurilmasi kuchlanishni sutka davomida 
yetarlicha rostlashga imkon bermaydi, chunki bunda 
transformatorni qayta ulash uchun uni tez-tez uzishga 
toʻg’ri kelardi, bu asa ekspluatatsiya sharoitlariga toʻg’ri 
kelmaydi. Odatda, QAU faqat mavsumiy kuchlanishni 
rostlashda ishlatiladi. 
Yuklanish ostida rostlash (YuOR) transformator 
chulg’amining shoxobchasini zanjirni uzmay qayta ulash 
imkonini beradi. YuOR qurilmasi transformatorning 
quvvati va kuchlanishiga qarab kuchlanishni turli oraliqda 
2.11-rasm. Tok chega-
ralovchi 
qarshilikka 
ega bo‘lgan YuOR 
qurilmasining 
qayta 
ulanish 
ketma-ketligi 
va sxemasi
2.10- 
rasm. 
Transformatorlarning 
YuOR qurilmasi: 
a-rostlash 
pog‘onalarining ulanish 
sxemasi; A-asosiy chulg‘am; vs-dag‘al 
rostlash pog‘onasi; de-tekis rostlash 
pog‘onalari; P-qayta ulagich;
I-saqlagich. 

---

57 
rostlashni koʻzda tutadi (har bir pog’onasi 1,5% dan boʻlgan ±10% dan to ±16% 
gacha). 
Pog’onani boshqarish YuK tomonda olib boriladi, chunki bu hol tokning 
miqdori kichik boʻlgani sababli qayta ulash qurilmasini soddalashtiradi. 
Boshqarish diapazonining shoxobchalar sonini koʻpaytirmasdan turib uni 
kengaytirish uchun dag’al va aniq boshqarish pog’onalari qoʻllaniladi (2.10-rasm). 
Agar qayta ulagich P II holatda tursa, saqlagich I esa shoxobcha 6 da boʻlsa, eng 
katta transformatsiyalash koeffitsiyenti hosil boʻladi. Qayta ulagich 1 holatda, 
saqlagich esa shoxobcha 1 da boʻlsa eng kichik transformatsiyalanish koeffitsiyenti 
olinadi. 
Boshqariluvchi chulg’amning bir shoxobchasidan ikkinchisiga oʻtishi 
yuklama tokini uzmay va shu chulg’am oʻramlarining qisqa tutashtirmay amalga 
oshiriladi. Bunga reaktorli yoki rezistorli maxsus qayta ulash qurilmasida 
erishiladi. Rezistorli sxema (2.11-rasm) reaktorli sxemaga qaraganda qator 
avzalliklarga ega boʻlib, hozirda keng qoʻllanilmoqda. 2.11-rasmda chulg’amning 
boshqariluvchi qismi bilan qayta ulash qurilmasi koʻrsatilgan. Kontaktorlar bilan 
saqlagichlarning ishlash tartibi 3 jadvalda koʻrsatilgan.
Boshlang’ich holat 0 da transformator shoxobcha 5 da ishlaydi va yuklanish 
toki kontaktor K
1
orqali oʻtadi. Faraz qilaylik, boshqariluvchi chulg’amdagi 
oʻramlar sonini kamaytirish lozim boʻlsin, ya’ni shoxobcha 4 ga oʻtish kerak. Bu 
holatda YuOR elementlarining ishlash tartibi quyidagicha boʻladi: toksizlantirilgan 
saqlagich I
2
holat 4 ga oʻtkaziladi, soʻngra K
1
uziladi va yuklama toki qisqa vaqt 
ichida R
1
va K
2
orqali oʻtadi; uchinchi jarayonda K
Z
tutashtiriladi, bunda yuklama 
tokining yarmisi R
1
va K
2
orqali va qolgan qismi R
2
va K
3
orqali oʻtadi, bundan 
tashqari, boshqariluvchi chulg’am 5-4 ning oʻramlari R
1
va R
2
orqali ulanadi va 
ular orqali miqdor jihatidan chegaralangan sirkulyatsiyalanuvchi tok oʻtadi; 
keyingi jarayonlarda K
2
ajratiladi va K
4
ulanadi, bunda yuklama toki 
boshqariluvchi chulg’am orqali shoxobcha 4, saqlagich I
2
, kontaktorlar K
4
dan 
chiqqich O ga oʻtadi. 
Hozirgi YuOR qurilmalarida tokni kommutatsiyalash uchun vakuumli yoy 

---

58 
soʻndiruvchi kameralar qoʻllanilmoqda. Shu sababli transformator moyi yoy 
soʻndiruvchi muhit sifatida qoʻllanilmaydi va ishlash jarayonida uni almashtirishga 
hojat qolmaydi. Bunday qayta ulovchi РНТА 235/1000 V qurilmalar intensiv 
rejimda uzib-ulab ishlaydigan oʻzgartiruvchi transformatorlarda qoʻllaniladi. 
Tiristorli qayta ulagichlarni qoʻllash bilan YuOR larni yana ham takomillashtirish 
mumkin. Tiristorlar yuklama toki nol orqali oʻtish momentida ishlab ketadi va 
ikkilamchi chulg’amlarni kerakli tartibda ketma-ket ulaydi. 
2.2-jadval 
Jarayon 
№ 
Kontakt va saqlagichlar vaziyati 
K
1
K
2
I
1
K
3
K
4
I
2
0 
+ 
+ 
5 
- 
- 
6 
1 
+ 
+ 
5 
- 
- 
4 
2 
- 
+ 
5 
- 
- 
4 
3 
- 
+ 
5 
+ 
- 
4 
4 
- 
- 
5 
+ 
- 
4 
5 
- 
- 
5 
+ 
+ 
4