Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

 
 
3.1. Rubilnik va qayta ulagich. Kontaktorlar va magnitli ishga 
tushirgich 
Ikki (ulangan, uzilgan) holatga qoʻlda harakatlantiriladigan noavtomatik 
uzgich rubilnik deb ataladi (3.1-rasm, a). Ikkita turli zanjirlarga navbati bilan ulash 
uchun xizmat qiladigan rubilnik pereklyuchatel deb yuritiladi. Rubilnik va 
pereklyuchatellar 500 V gacha boʻlgan nominal kuchlanishga bir, ikki va uch 
qutbli qilib ishlab chiqariladi. Yoy soʻndiruvchi qurilmasi boʻlmagan rubilniklar 
toksiz zanjirlarni uzish va ochiq uzilishlar hosil qilishga moʻljallangan. Yoy 
soʻndiruvchi qurilmali rubilniklar I
nom
gacha boʻlgan tokni uzish imkoniga ega. 
R va P (uch qutbli) yoki RO, PO (bir qutbli) tipdagi markaziy dastaki 
rubilnik va pereklyuchatellar 100-600 A toklar uchun ishlab chiqariladi. 
Rubilnikning hamma detallari izolyatsion plitaga oʻrnatiladi.Oʻtkazgichlar oldi 
yoki orqa tomonidan ulanishi mumkin. Bunday rubilnik va pereklyuchatellar bilan 
tokni uzishga ruxsat etilmaydi, chunki hosil boʻladigan yoy qisqa tutashuvga olib 
kelishi yoki ishlayotgan xodimni kuydirishi mumkin. 
Richag bilan harakatlantirila-digan rubilnik va pereklyuchatellar (3.1-rasm, 
b) ikki tomondan xizmat koʻrsatiladigan shchitlarda keng qoʻllaniladi. Bunday 
rubilniklar yoy soʻndiruvchi panjarali kamera 4 ga ega. Yuritma markaziy (РПЦ, 
ППЦ) yoki yon tomondan (РПБ, ППБ) boʻlishi mumkin. Nominal toklar katta 
boʻlganda rubilniklar bir necha parallel pichoqlarga ega boʻladi. 
Rubilnikning harakatchan pichog’i bilan kontaktli stoykasi orasida yaxshi 
kontaktni ta’minlash muhim ahamiyatga ega (3.2-rasm, a). Hozirgi paytda kichik 
oʻtish qarshiligini ta’minlovchi chiziqli kontakt (3.2-rasm, b) qoʻllaniladi. 
Detallarning oʻzini prujinalanish xossasi va maxsus poʻlat prujinalar 3 hisobiga 
kontaktda siqish ta’minlanadi. 

---

61 
3.1-rasm. Rubilnik: a) markaziy dastakli (R tipdagi), b) richag yuritmali (RPS tipdagi),
1– pichoq, 2– qoʻzalmas kontaklarning sharnirli stoykalari, 3– kontakt stoyka,
4– yoy soʻndiruvchi kamera 
Rubilniklar yoy soʻndiruvchi kontaktlar yoki bir onda kesadigan pichoqlar 
bilan ta’minlangan boʻlishi mumkin. Bunday rubilniklarni uzganda avval bosh 
kontaktlar ajraydi, lekin ular orasida yoy hosil boʻlmaydi, chunki tok yoy 
soʻndiruvchi kontakt orqali oʻtadi. Soʻngra yoy soʻndiruvchi kontaktlar yoki bir 
onda kesadigan pichoq-lar ajratiladi. Bir onda uzish 
quyidagicha bajariladi: bosh pichoq bilan parallel holda 
ikkinchi bosh prujina bilan bog’langan bir onda 
kesadigan pichoq ulanadi. Uzishda avval kontakt 
stoykadan bosh pichoq chiqadi, u prujinani tortadi, 
prujina oʻz navbatida bir onda kesadigan pichoqni 
uzadi. 
Yoy soʻndiruvchi kamera bilan jihozlangan 
oʻzgarmas tokning 220 V va oʻzgaruvchan tokning 380 
V ga moʻljallangan rubilniklari I
nom
gacha boʻlgan 
toklarni uza oladi, kamerasizlari tegishlicha 0,2 va 
0,3I
nom
ni uzadi. 
Oʻzgarmas tokning 440 V va oʻzgaruvchan tokning 500 V ga moʻljallangan 
3.2-rasm. 
Rubilniklardagi 
kontaktlar tiplari: 
a-tekis; b-chiziqli; 1-kontakt 
jag‘lar; 2-pichoq; 3-po‘lat 
prujina 

---

62 
kamerali rubilniklari 0,5I
nom
tokni uza oladi, kamerasiz yuklama tokini uzish ruxsat 
etilmaydi. 
Paketli va kulachokli pereklyuchatellar bir vaqtning oʻzida bir necha elektr 
zanjirlarida murakkab qayta ulashlar uchun, masalan, boshqarish, oʻlchash va 
shunga oʻxshash zanjirlarda xizmat qiladi. Dastakni 45° ga burib zanjirlar qayta 
ulanadi. Nol holatiga oʻzi qaytadigan bir yoki bir necha holatlarni ushlab turadigan 
konstruksiyalar mavjud. Bunday pereklyuchateldagi kontaktlar soni 2 dan 32 gacha 
boʻlishi mumkin. 
Kontaktorlar - bu uzoqdan ta’sir etadigan apparatlar boʻlib, normal ish 
rejimidagi elektr zanjirlarni koʻp ulash va uzish uchun xizmat qiladi. Kontaktorlar 
3-4000 A tokka kuchlanishining oʻzgarmas tokida 220, 440, 650, 750 V va 
oʻzgaruvchan tokida 380, 500 va 660 V ga moʻljallab ishlab chiqariladi va soatiga 
600-1500 marta ulash imkonini beradi. Kontaktorlarning ayrim maxsus seriyalari 
soatiga 14000 martagacha ulash imkoniyatini beradi. 
Kontakt tizimi elektromagnit yordamida ulanadigan elektromagnit 
kontaktorlar eng koʻp qoʻllaniladi.
Kontaktorlar bosh kontaktlar tizimi, yoy soʻndiruvchi qurilma elektromagnit 
tizim va yordamchi kontaktlardan tashkil topgan. Kontaktorning ishlash prinsipini 
shartli sxemasi boʻyicha koʻrib chiqamiz (3.3-rasm). Elektr sxemasidan koʻrinadiki 
(3.3-rasm, a), kontaktorning bosh kontaktlari K dvigatel D zanjiriga ulangan, 
g’altak esa yordamchi kontaktlar BK va boshqarish knopkalarining ishga tushirish 
Pusk toʻxtatish Stop orqali boshqarish zanjiriga ketma-ket ulangan. 
Kontaktorning konstruktiv sxemada (3.3-rasm, b) oʻzak 14 ga oʻrnatilgan 
g’altak 15 dagi kuchlanish uzilgan va harakatlanuvchi tizim prujina 11 ta’sirida 
normal holatga kelgan momenti tasvirlangan. Kontaktlar 2 va 7 orasida hosil 
boʻladigan yoy izolyatsion toʻsiqlar 4 bilan kamera 5 da soʻnadi. Yoy kameraga 
magnit tizim hosil qilgan magnit maydon hisobiga tortiladi va u bosh zanjirga 
ketma-ket ulangan g’altak 16 dan, poʻlat oʻzak 1 va qutb uchliklar 17 dan tashkil 
topgan. 

---

63 
3.3-rasm. Kontaktorning shartli sxemasi: a)-bir qutbli kontaktorning elektr 
sxemasi; b) – shartli konstruktiv sxemasi 
Kameraning chiqishida, kamera tashqarisiga ionlashgan gazlarning 
chiqishiga toʻsqinlik qiladigan yoy soʻndiruvchi panjara 3 oʻrnatilgan. 
Kontaktorni ulash uchun g’altak qismasiga ishga tushirish knopkasi Puskni 
bosish yoʻli bilan kuchlanish beriladi. G’altakda magnit oqim F hosil boʻladi va u 
yakor 10 ni oʻzakka tortadi. Yakorda harakatlanuvchi kontakt 7 mahkamlangan 
boʻlib, u qoʻzg’almas kontakt 2 ga tekkandan keyin, uning ustida sirpanadi va 
kontaktlar sirtidagi oksid plyonkani buzadi. Kontaktlarda bosish prujina 8 
yordamida hosil boʻladi. Kumushdan tayyorlangan kontakt ustquymalar 6 oʻtish 
qarshiligining minimal boʻlishini ta’minlaydi. Ayrim hollarda ustquymalar yoyga 
chidamli metallokeramikadan tayyorlanadi. Kontaktor ulangan vaziyatda oʻzining 
g’altagi ulangan holda ushlab turiladi. Kontaktor ulangandan soʻng yordamchi 
kontaktlar 12 (BK) ishga tushirish knopkasi Puskni shuntlaydi, shuning uchun 
ishga tushirish knopkasining ajralishi g’altak 15 (K) zanjirini uzmaydi. 
Yakor 10 da temirdan tayyorlangan nomagnit qistirma 9 boʻlib, u oʻzakdagi 
qoldiq 4 induksiyadan hosil boʻladigan tortish kuchini kamaytiradi. Shunday qilib, 
g’altak 15 dan kuchlanish olinganda yakor «yopishib qolmaydi». Boshqarish 
zanjiridagi kuchlanish ancha kamayganda, shuningdek, u yoʻqolganda kontaktor 
avtomatik ravishda uziladi. 

---

64 
Zamonaviy kontaktorlar yopiq plastmassa korpusda (KTU seriyasi) ishlab 
chiqariladi. 
3.4-rasm. PA tipli magnitli ishga tushirgich: a) – elektr sxemasi;
b) – konstruktiv sxemasi 
Kontaktorlar qurilmani normal boʻlmagan rejimlar (oʻta yuklanish, q.t. 
toklari) dan muhofazalay olmaydi, shuning uchun ular avtomatik boshqarish 
sxemasida normal boʻlmagan rejimni sezadigan va elektromagnit g’altakning 
zanjirini uzadigan maxsus rele bilan birgalikda qoʻllaniladi. 
Magnitli ishga tushirgichlar - bu odatda, uch qutbli kontaktordan, 
oʻrnatilgan issiqlik relelaridan va yordamchi kontaktlardan tashkil topgan 
qurilmadir. Ular quvvati 75 kVt gacha boʻlgan uch fazali elektr dvigatellarni 
boshqarish uchun xizmat qiladi. Ishga tushirgich PA ning konstruktiv va elektr 
sxemasi 44-rasmda koʻrsatilgan. Ishga tushirish knopkasi Pusk bosilganda, 
toʻxtatish Stop knopkasi va issiqlik relelarining TRP
1
, TRP
2
ajraladigan kontaktlari 
orqali, kontaktor K (5) ning g’altagiga tok beriladi. Elektromagnitning yakori oʻq 
O
1
atrofida aylanib, oʻzak 4 ga tortiladi. Bunda qoʻzg’almas kontaktlar 2 
qoʻzg’aluvchan kontakt koʻprigi 8 bilan tutashadi. Kontaktlardagi bosilish prujina 
9 yordamida amalga oshiriladi. Bir vaqtda yordamchi kontaktlar BK tutashib, ular 
ishga tushirish Pusk knopkasini shuntlaydi. Elektrdvigatel yuklama ortganda 

---

65 
issiqlik relelari 11 ning ikkalasi yoki bittasi ishga tushadi, g’altak zanjiri TRP
1
va 
TRP
2
kontaktlari orqali uziladi. Bunda yakor 6 oʻzak orqali boshqa ushlab 
turilmaydi va oʻzining xususiy og’irligi hamda prujina 7 ta’sirida qoʻzg’aluvchan 
tizim kontaktlarni ajratib, uzilgan holatga oʻtadi. Har bir fazada ikki marta (ikki 
joyda) uzish va yopiq kamera 10 maxsus qurimasiz yoyning soʻnishini ta’minlaydi. 
Toʻxtatish Stop knopkasi bosilganda ham ishga tushirgich xuddi kontaktor kabi 
uziladi. 
Amortizatsiyalaydigan prujina 3 ulash vaqtida qoʻzg’aluvchan qismni keskin 
zarblardan saqlaydi. Ishga tushirgichning hamma detallari metall asos 1 ga 
mahkamlanadi.