Gidrogeologiyasi fanining mazmuni va vazifalari

Abu Ali ibn Sino hozirgi Buxoro viloyatining Vobkent tumani hududida yashab ijod etgan, butun 
Markaziy Osiyoni olamga tanitgan Abu Rayhon Beruniyning zamondoshi bo‘lib, fanning falsafa, 
meditsina, huquqshunoslik, tilshunoslik, mantiq, astronomiya, fizika, matematika va boshqa qator 
sohalari kabi geologiya-mineralogiyaga oid juda qimmatli fikr va mulohazalar egasidir (2.5-rasm). Bu 
borada uning tog‘larning paydo bo‘lishi, minerallar va zilzila kabi hodisalar to‘g‘risdagi ishlari juda katta 
ahamiyatga ega. Abu Ali ibn Sino o‘sha vaqtda fanga ma’lum hamma minerallarni to‘rt guruhga: 1 — 
toshlarga, 2 — eriydigan jinslarga, 3 — oltingugurtli yonuvchi jinslarga, 4 — tuzlarga bo‘ladi. U 
tog‘larning paydo bo‘lishi haqida gapirganda, yer usti tuzilishining o‘zgarishi asosan ikki kuch ta’siri 
natijasida, ya’ni hamma yer ustidagi kuchlarning (daryo, shamol, muzliklarning surilishi kabi hodisalari) 
ahamiyatini juda to‘g‘ri tushuntiradi. U zilzilani tog‘ hosil qilish harakatlari bilan bog‘laydi. Bu yerda u 
yana shu narsaga e’tiborni jalb qilib, yerning turli qismida turlicha kuch bilan bo‘ladigan zilzilani Oy 
bilan Quyoshning yilning turli fasllarida yerga turlicha ko‘rsatgan ta’siri natijasi deb tushuntiradi. 
9
A. M. Belinskiy, Abu Rayhan Beruniy, LGU, 1949, 207-b. 
10
Ñ.Ë. Âîëèì. Ê èðòîðèè äðåâìåãî Õîðåçíà, M., 1941, 191-b. 

---

10
Abu Ali ibn Sino fanning qaysi sohasiga qo‘l urmasin, ana shu fanni ilmiy kuzatish va eksperimentlar 
bilan boyitish kerakligini uqtirgan holda fanga ilmiy yondashishga chaqiradi. Shuning uchun ham u 
«tarozida o‘lchanmagan har qanday bilim chin bilim bo‘lolmaydi, demak, haqiqiy bilim emas», — deydi. 
Umuman, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sinolar Markaziy Osiyo, jumladan hozirgi O‘zbekiston 
hududida yashab ijod etgan buyuk olimlar edi. 
Bulardan oldin ham, keyin ham, ya’ni Turkiston Rossiya tomonidan bosib olingunga qadar bularchalik 
o‘lkamizning geologiyasiga, tabiatiga oid ilmiy tahlil qilib yozilgan asarlar juda kam. Mavjud 
materiallarning hammasi deyarli geografik, tarixiy ma’lumotlar bo‘lgan desak bo‘ladi. Masalan, dastlabki 
ma’lumotlarni avval grek, rim geograf va tarixchilari Gerodot, Strabon, Ptolemey asarlarida uchratilsa, 
keyinchalik Xitoy sayyohlari Chjan-Syan hamda 629—645-yillarda Markaziy Osiyoning ko‘p joylarini 
shu bilan birga, Toshkent, Samarqand, Amudaryo vodiylarini aylanib chiqqan Syuan-Szan asarlarida, IX 
asrga oid ma’lumotlar esa buyuk o‘zbek matematigi, astronomi, geografi Muhammad Ibn Muso al-
Xorazmiy tomonidan yozib qoldirilgan. Bu borada uning «Yer tasviri» («Suratularz») nomli geografik 
asari katta ahamiyatga ega bo‘lib, o‘zidan keyingi davr olimlari uchun asosiy qo‘llanma bo‘lgan. 
X asrga oid ma’lumotlar arab tarixchisi va sayyohi Abul Hasan Ali Ma’sudiy, sayyoh va geograf Abu 
Isxoq Istaxoriy, yozuvchi va sayyoh Yoqub Ibn Abdulla (1178—1229) asarlarida uchraydi. 
Abu Rayhon Beruniydan keyin yer yuzasining sxematik xaritasi ba’zi to‘ldirishlar bilan XI—XII asrlarda 
yashagan Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan beriladi. U «Devonu lug‘atit turk» nomli asar yozib, unda 
geografiyaga oid qimmatli ma’lumotlar keltiradi. 
Keyingi davr, ya’ni XV—XVI asrlarga tegishli geografik ma’lumotlar buyuk sayyoh va olim Zahiriddin 
Muhammad Boburga tegishlidir. U o‘zining buyuk «Boburnoma» asarida Farg‘ona, Zarafshon vodiylari 
to‘g‘risida hamda o‘sha vaqtlarda yuz bergan zilzilalar haqida ham qimmatli ma’lumotlar yozib 
qoldirgan. 
1370—1507-yillar Markaziy Osiyoda va unga yondosh hududlarda Amir Temur va Temuriylar sulolasi 
hukmronlik qilgan yillar bo‘ldi. Bu yillar mobaynida ilm-fan, san’at, me’morchilik rivojlandi, sug‘orish 
shoxobchalari, yo‘llar qurildi. Nihoyatda yirik, muhtasham inshootlar bunyod etildi. Samarqand qo‘rg‘oni 
(1370), Shahrisabzdagi Oqsaroy (1380), Bibixonim masjidi (1399—1404), Buxorodagi Ulug‘bek 
madrasasi 
(1407), Samarqand rasadxonasi (1428—1429), Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi shular 
jumlasidandir. Ulug‘bek rasadxonasi uch qavatli, diametri 46 m, balandligi 30 metrdan oshiq, ko‘rinishi 
doira shaklida bo‘lgan ulkan inshoot edi. Bu imorat va inshootlar joylashtirilgan maydonlardagi suv 
yuritish shoxobchalarini olimlar tomonidan sinchiklab o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularni qurgan ustalar, 
me’morlar nihoyatda bilmidon, tajribali, uzoqni ko‘rib ish qiladigan kishilar bo‘lgan. Ular imoratlarning 
zamini bo‘lgan tog‘ jinslarining qalinligiga, tarkibiga, xossa-xususiyatlariga, mavjud yer osti suvlarining 
sath holatiga katta e’tibor berishgan, qay holatda, qanday sabablarga ko‘ra o‘zgarishi mumkinligini 
oldindan bilishgan. Imorat-inshootlarning boqiyligini ta’minlash maqsadida kerakli chora va tadbirlar 
ko‘rishgan. Ana shu ustalarni o‘sha davrning injenerlari, injener-geologlari va gidrogeologlari deb atash 
mumkin. 
Markaziy Osiyo, jumladan, hozirgi O‘zbekistonning yer osti tuzilishi, tabiiy sharoiti, qazilma boyliklari 
va paxtasi bilan doimiy ravishda Osiyo va Yevropa mamlakatlari qiziqqan. Shuning uchun ham 
1500yillardan boshlab chet el kishilari hozirgi O‘zbekiston hududiga tez-tez kelib turishgan. Ularning 
ba’zilari faqat sayyoh niqobi ostida kelsa, boshqa bir xillari davlat vakili niqobi ostida kelishgan. 
Bular qatoriga 1558—1560-yillarda Markaziy Osiyoning ko‘p joylariga, shu jumladan Xiva va Buxoroga 
sayyoh sifatida kelgan ingliz Anton Jenkinsonni, Xiva, Buxoro va Samarqandga Moskva podshosi vakili 

---

11
sifatida kelgan (1620) Ivan Xoxlov hamda 1669—1673-yillarda kelgan Boris Pazuxinlarni ko‘rsatish 
mumkin. O‘zbekiston yerlari bilan hatto Pyotr I ham qiziqib qolgan. Shuning uchun ham 1715-yili u 
Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy hamda 1718-yili Benivinlar boshchiligidagi ekspeditsiyalarni yuborgan. 
Umuman, 1550—1845-yillar ichida ketma-ket yuborilgan ekspeditsiyalar, ularning tarkibiga kirgan tabiiy 
fanlarning u yoki bu sohalari bo‘yicha o‘ta bilimdon mutaxassislari tomonidan vatanimizning tabiiy 
sharoiti, geologik tuzilishi, yer osti va yer usti suvlari, ulardan o‘z maqsadlari uchun foydalanish yo‘llari 
har tomonlama o‘rganiladi. 1820yili Rossiyadan Buxoroga kelgan Negri rahbarligidagi diplomatik 
vakillar tarkibiga kirgan E. A. Eversmanning, 1824—1825-yillar F. F. Berg ekspeditsiyasi tarkibiga 
kirgan E. I. Eyxvold, 1842-yili Xivaga kelgan Rossiyaning diplomatik vakillari Baziner, Danilovskiylar 
tomonidan Qizilqum, Mangqishloq yarim oroli va Ustyurt platosining geologiyasiga, yer osti suvlariga 
oid yozib qoldirgan ma’lumotlari, F.F. Bergning lyoss va lyossimon jinslar to‘g‘risidagi ishlari shular 
jumlasidandir. 
Uzoq yillar mobaynida yig‘ilgan ma’lumotlar 1877-yilda rus qo‘shinlari tomonidan Sirdaryoning quyi 
oqimining egallab olinishiga, 1852—1865-yillarda Qo‘qon xonligiga qarashli Qizil o‘rda, Olmaota, 
Turkiston, Chimkent, Toshkent shaharlarining, 1868-yili Buxoro amirligi, 1873-yili Xiva, 1876-yili 
Qo‘qon xonligi yerlarining Rossiyaga qo‘shib olinishiga asos bo‘ldi. Endi Rossiya imperiyasining asosiy 
maqsadi bosib olingan yerlardan ko‘proq paxta hosili olish, yer osti va yer usti boyliklaridan o‘z manfaati 
yo‘lida iloji boricha maksimal foydalanish edi. Buning uchun o‘lkaning tabiiy sharoitini, geologiyasini, 
yer sathi tuzilishini, paxta hosildorligiga ta’sir etuvi omillarni, 
ya’ni yer osti suvlari sathini, yerlarning sho‘rlanish, botqoqlanish 
darajalarini aniqlash, imorat va inshootlar, kanallar bunyod etish 
uchun tog‘ jinslarini, ularning tarkibi, xossa va xususiyatlarini 
bilish kerak edi. Bu ishlarni amalga oshirish, ilm-fansiz, yetuk 
mutaxassislarsiz aslo mumkin emasligini ham ular bilishar edi. 
Shuning uchun maxsus ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etilib, bu 
ekspeditsiyalar tarkibiga turli fan va soha mutaxassislari kiritilar, 
ularga aniq maqsad va tizimda, dasturda ish olib borish yuklanar 
edi. Bu ekpeditsiyalarga P. P. Semenov-Tyan-Shanskiy, A. P. 
Fedchenko, N. S. Seversev, A. F. Minderdorf, I. V. Mushketov, 
V. F. Oshanin, V. A. Obruchev, L. S. Berglar 
boshchilik qildi.
11
O‘lkamizga, uning tabiiy sharoi-