Gidrogeologiyasi fanining mazmuni va vazifalari

Abu Rayhon Beruniy (Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tug‘ilib, G‘aznada vafot etadi) buyuk 
ensiklopedist olim (2.4-rasm). Uning yozib qoldirgan asarlari o‘sha davrda mavjud fanlarning hamma 
sohalariga taalluqli bo‘lib, bularning ichida tabiiy fanlar, ayniqsa, geologiyaga oid fikr-g‘oyalari, asarlari 
butun olamga mashhurdir.
2
Bu borada uning «Hindiston», «Geodeziya», «Ma’danshunoslik» kabi qator 
asarlarini ko‘rsatish mumkin. 
Abu Rayhon Beruniy «Aholi yashaydigan yerlar orasidagi masofalarning oxirgi chegarasini aniqlash» degan 
asarida deydi: «... tosh va shag‘allar hamda zarrachalar turli kuch ta’siri bilan tog‘dan ajraladi: keyin ular 
uzoq vaqt davomida suv va shamol kuchi tufayli qirrasi sinib silliqlashadi hamda donachalar — qum va 
changlar paydo bo‘ladi. Agarda bu shag‘allar daryo o‘zanida to‘plansa, orasiga gil va qum kirib, butun bir 
xamirga aylanadi. Vaqtning o‘tishi bilan aralashgan narsalar suv tagiga ko‘milib ketadi. ...Agar biz ana 
shunday dumaloq toshlardan tashkil topgan tog‘larni uchratsak, ular albatta yuqorida yozganimizdek paydo 
bo‘lgan, 
desak 
bo‘ladi. 
Ular 
yer 
ustida 
yoki 
qatlamlar 
orasida 
uch-
1
Karez — ma’lum qiyalik bo‘ylab (0—50) yerning ostki qismida uzunligi bir necha kilometrga cho‘zilgan yer osti suv oqimi sistemasi (tizimi) 
— kanali bo‘lib, prof. A.S.Xasanov iborasi bilan aytadigan bo‘lsak, insonlar tomonidan bundan 2000-yillar avval ixtiro etilgan eng muhim 
gidrotexnik qurilmalardir. Bu qurilma suvni yer osti bo‘ylab uzoq masofalarga ifloslantirmay, bug‘latmay, sof, tabiiy haroratda yetkazilishini 
ta’minlagan. 
2
Bu yerda shuni ham aytib o‘tish kerakki, bu davrgacha ham so‘zsiz geologiyaga oid yozma ishlar, fikrlar, g‘oyalar bo‘lgan, lekin O‘rta Osiyoga 
ketma-ket qilingan bosqinchilik, talonchilik, vayrongarchilik urushlari, ayniqsa grek-makedoniya hamda arab istilolari natijasida fan va madaniyatga 
oid ma’lumotlar yo‘q qilib yuborilgan yoki taraqqiy etishiga to‘sqinlik qilgan. Ma’lumki, O‘zbekistonning hamma yerida (tog‘ oldi balandliklarida, 
pasttekisliklarida) uzoq o‘tmishdan qolgan, ya’ni kishilar ekin ekish, sug‘orish ishlarini boshlagan davrdan qolgan, ariqlar, kanallar, hovuzlar yirik 
imoratlarning qoldiqlari, izlari mavjud. So‘zsiz ular bu ishlarni boshlash va boshlagandan keyingi davrlarda u yoki bu hududning tuproq qatlamlariga, 
ularning qurilishiga yaroqli-yaroqsiz ekanligi to‘g‘risida fikrlar yuritganlar, xulosalar chiqarganlar. 

---

9
rashi mumkin. Bunday jarayon uzoq vaqt davom etadi va bizning tasavvurimizdan tashqaridagi doimiy 
o‘zgaishlar bilan bevosita bog‘langan holda yuz beradi».
9
Ko‘rinib turibdiki, Abu Rayhon Beruniy daryo vodiylarida tog‘ jins qatlamlarini, ularning yotish 
holatlarini, tarkibi, xossa va xususiyatlarini tahlil qilgan va to‘g‘ri xulosa chiqargan. Shu bilan birga qum, 
gil zarrachalarining uzoq geologik o‘tmish bilan tabiatdagi boshqa hodisa va jarayonlar bilan bog‘liq 
holda paydo bo‘lishini tushuntirib bergan. 
Yana: «...Dengiz o‘rni quruqlik, quruqlik o‘rni dengiz bilan almashadi, ...dengiz izi yotqiziqlarini quduq 
va hovuzlar qazilgan vaqtdagina qum ostidan topish mumkin. Shunga monand holat, ya’ni dengiz 
yotqiziqlariga tegishli baliq suzgichlarini saqlagan toshlar Jurjon va Xorazm o‘rtasidagi qumlar ostida 
ham uchrab turadi. Chunki bu yerda ham o‘z vaqtida ko‘l bo‘lgan»
10
deyishi bilan yerning ichki va tashqi 
qismida yuz beradigan hodisalar va bu hodisalar natijasida vujudga keladigan ko‘tarilish va pasayish 
(cho‘kish) jarayonlariga e’tibor bergan. Uning quduqlar, hovuzlar qaziganda yer qatlam jinslari 
tarkibining o‘zgarishiga bergan e’tibori va fikri keyinchalik yer qatlamlarini burg‘u quduqlari (skvajina) 
qazish yo‘li bilan o‘rganish mumkinligi haqidagi nazariyaning paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lgan deyish 
mumkin. Abu Rayhon Beruniy yer qatlamlarini o‘rganish bilan shu qatlamlarni tashkil qilib yotgan 
minerallarini ham o‘rgangan, ularni sinflarga ajratgan, hajm og‘irliklarini aniqlanishning yangi usullarini 
taklif qilgan. 
Umuman, Abu Rayhon Beruniy o‘z zamonasining ilg‘or kishilardan 
juda ilgarilab ketgan. Hatto o‘sha vaqtdayoq u boshlagan va hal 
qilgan masalalar undan ancha keyin, ya’ni 500—800 yillar keyingina 
Yevropa va Osiyo olimlari tomonidan kashf qilingan yoki 
isbotlangan. 
Masalan, yerning harakati haqidagi uning fikrini polyak olimi 
Nikolay Kopernik undan 500 yil keyin, ya’ni XVI asrning birinchi 
yarmida aniqlagan va isbotlagan bo‘lsa, yer jins qatlamlari va 
ularning paydo bo‘lish haqidagi fikri esa XVIII asrda Yu. 
6.5-rasm. Abu Ali ibn Sino 
Lomonosov tomonidan «Yer qat- 
(980—1037) 
lamlari» (1757—1759-yillar) va 
Ch. Lyayel tomonidan «Geologiya- 
ning asosiy boshlanishi» asarida (1830—1883) ilmiy ravishda 
asoslagan.