Gidroksihosilalar. Spirtlar. Fenollar. Gomologik qatori, nomlanishi olinish usullari. Tuzilishi, izomeriyasi. Fizikaviy va kimyoviy xossalari. Oddiy efirlar. Ishlatilishi

Olinishi. Umumiy usullardan biri alkogolyatlarga galogen alkillar ta'sir ettirib olinadi:
R - O Na + R`I = R - O - R` + NaI
Kimyoviy xossalari. Efirlar oddiy sharoitda reaksiyaga kirishmaydigan barqaror moddalardir.
Ular ishqor va suyultirilgan kislotalar ta'sirida o`zgarmaydi.
Oddiy efir konsentirlangan yodid kislota ta'sirida spirt bilan galogen alkilga parchalanadi:
R - O - R` + HI = R - O - H + R`I
Agar shu reaksiya qizdirish bilan olib borilsa, ikki molekula galogen alkil hosil bo`ladi:
R - O - R` + 2HI = R I + R`I + H₂O
Bu reaksiya analitik kimyoda - OCH₃ va -OC₂H₅ funksional guruxlarini aniqlashda ishlatiladi.
Xulosa. Bugun darsimizda bir atomli spirtlarni va oddiy efirlarni gamologik qatori, ratsional va sistematik nomenklatura bo`yicha nomlanishi, izomeriyasi, laboratoriyada va sanoatda olinishi, fizikaviy va ximiyaviy xossalari, kislotalik, asoslik xossalari, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalari, degidratlanishi hamda ishlatilishi haqida qisqacha ma'lumotga ega bo`ldingiz. Keyingi darslarimizda ko`p atomli spirtlar, fenollar va ularning birikmalari haqida tushunchaga ega bo`lasiz.
Fenollar. Benzol halqasini tashkil etgan uglerod atomlarida gidroksil gruppa saqlagan birikmalar fenollar deyiladi. Fenollar gidroksil gruppa soniga qarab, bir atomli, ikki atomli va uch atomli fenollarga bo'linadi:



Fenol va uning gomologlari yog'och va toshko'mirni quruq hay-dalganda hosil bo'lgan smolalardan olinadi.
Fenol benzolsulfokislota tuzlariga yuqori temperaturada ishqor ta'sir ettirib olinadi:



Sanoatda fenol xlorbenzolni katalizator (mis tuzlari) ishtirokida o'yuvchi natriy eritmasi ta'sirida gidrolizlab olinadi.

Alkil benzollarni oksidlab gidroperoksidlar hosil qilinadi, so'ngra ular kislota ta'sirida fenol va asetonga parchalanadi.



izopropilbenzol
Ikki atomli fenollarquyidagi uch xil izomerga ega:



рirokatexin rezorsin
(o-dioksibenzol) (m-dioksi-benzol)
Ishatilishi. Fenol ko'p mikroorganizmlarni o'ldiradigan modda. Tibbiyotda uning 3—5% li eritmasi (karbol kislota) dezinfeksiya vositasi sifatida ishlatiladi. 'pgina plastmassa va polimerlar olishda xomashyo hisoblanadi. Fenol asosida olingan preparat fenolftalein laboratoriyada indikator sifatida, tibbiyotda esa ichni yumshatuvchi
(surgi) dori sifatida ishlatiladi.
Pirokatexinning hosilalari — gvayakol, evgenol, izoevgenol va adrenalinlar tibbiyotda keng ishlatiladi. Gidroxinon va pirogallol fotografiyada ochiltirgich sifatida ishlatiladi.
Fizik xossalari. Fenol o'tkir hidli suvda yomon eriydigan, rangsiz kristall bo'lib, 42,3°C da suyuqlanib, 182°C da qaynaydi. U havoda turganda bir qismi oksidlanib kristall pushti, so'ngra qo'ng'ir rangga ega bo'ladi.
Fenol suvda eritilganda ikkita qatlam hosil bo'ladi: pastki qatlam — suvning fenolda erigan qismi, yuqori qatlam — fenolning suvda erigan qismi. Temperatura ostida bu ikki qatlam qo'shilib ketadi. Fenol temir (III) - xlorid bilan binafsharang hosil qiladi, shuning uchun bu reaksiya fenolning sifat analizida ishlatiladi.