Gimnastika mashqlarining tasnifi

O`rgatishning texnik vositalaridan foydalanish mashq bajarilishi natijasining sifatiga basho berishdan tashqari aniq miqdoriy ma`lumot olish, bo`lajak xarakatlar programmasiga xatolarni tuzatib borish imkonini beradi. qo`yidagilar texnik vositalarga kiradi: eng oddiy ulchov asboblari (sekundomerlar, santimetrli lentalar, uglomerlar va shokazolar), qayd qilish va yozuv apparatlari (videomagnitofonlar, diktofonlar, kinokameralar, fotokameralar, dinamograflar va shokazolar); programma va nazorat axborot apparatlari. xarakat ritmining (ayrim xarakatlarning) muayyan vaqt ichidagi ketma-ketligi yorug`lik va tovush programmalarini idrok etish shamda takrorlash gimnastika mashqlarini urgatishda texnik vositalardan foydalanishga misol bo`la oladi: bunda esa mashq o`rgatish boshlanishida mashq shaqida tasavvur shosil qilish uchun sham, mashqni bajarish jarayonida sharakat natijalari shaqida shoshilinch axborot olish uchun sham foydalaniladi, bu xol o`rgatish jarayonini boshqarishni osonlashtiradi.
Gimnastika mashqni o`rgatish jarayoni o`qituvchi bilan o`quvchining izchil faoliyatidan dalolat bo`lib, faoliyat o`rgatishning shar bir bosqichidagi vazifalar xarakteri va o`rganish sharoiti bilan belgilanadi.

1. 
   o`rgatishning boshida o`qituvchi o`quvchining yangi
   

mashqni uzlashtirishga qanchalik tayyor ekanini aniqlab olish kerak. buning uchun o`qituvchi;
Mashqlarni urganish jarayonida o`quvchida bo`lgan barcha
xarakat tajribasini va individual xususiyatlarini shisobga oladi;
O`quvchining xatti-xarakatlarini kuzatib, u bilan sushbatlashib, uning ayni vaqtdagi sholati va kayfiyatini basholab boradi;
O`quvchi funktsional sistemalarining imkoniyati to`g`risida tasavvur olish uchun meditsina kuzatishlari ma`lumotlarini o`rganadi;
O`quvchining tayyorgarligini ko`rsatadigan jishatlardan (xarakatchanlik, jismoniy yoki boshqa jishatlardan) birin basholash uchun kontrol topshiriqlar tanlaydi yoki mashqlarga o`xshash oldingi tanish mashqlarni takrorlash uchun topshiriq beradi.
2. o`qituvchi o`quvchi shaqidagi ma`lumotlar va yangi mashq-texnikasiga oid bilimlarga asoslanib plan tuzadi, o`rgatish metodi va usullarini tanlaydi.
3. o`qituvchi o`quvchini yangi xarakat bilan tanishtiradi. o`qituvchi bilan o`quvchining xarakat ko`nikmasini shakllantirish maqsadidagi bevosita aloqasi ana shundan boshlanadi.
4. o`qituvchi bilan o`quvchining bundan keyingi ishlari o`rganilayotgan mashq texnikasi asoslari shaqida o`rgatishning: ko`rsatib berish, tushuntirish, modellarda xarakat konstruktsiyasini ko`rsatish va boshqa shu kabi tegishli usullar yordamida tasavvur shosil qilishga qaratilgan bo`ladi.
O`qituvchi bilan o`quvchining shu tariqa tayyorgarlik kurishi xarakat topshiriqlarining bundan keyin amalda bajarilishi uchun zamin shozirlaydi.
5. shundan keyin o`qituvchi o`quvchiga mashqni, jumladan, qo`yidagicha bajarishni taklif qiladi:
Xarakatni yoki aloshida sholatni taqlid qilib ko`rsatish;
Mashqning xarakatning ayrim fazalarini ajratib ko`rsatish uchun ko`maklashib turib past sur`at bilan bajarish;
Xarakatni maksimal oson sharoitda, masalan, trenajyorda takrorlash.
6. o`quvchining mashq bajarish jarayonida o`qituvchi:
xarakatlar bajarilishini kuzatib turishi, turli usul va priyomlardan foydalanib, yordamlashib turishi, topshiriqning bajarilishi natijalarini tashlil qilib borishi va zarurat bo`lganda o`quvchi xarakatlarini ijro etish davomida tuzata borishi kerak.
Bu davrdagi asosiy vazifa xarakat ijro etayotganda yuz beradigan xatolarni vaqtida tuzatishdan iborat. xatolarning yuz berishiga qo`yidagilar sabab bo`lishi mumkin: xarakat texnikasi shaqidagi tasavvurning aniq emasligi; o`quvchilarning xarakat sezgilari bilan o`z xarakatlariga bergan sub`ektiv basholarining mos kelmasligi, xarakat topshirig`ining murakkabligi bilan o`quvchi imkoniyatining mos kelmasligi; uzlashtirib bo`lingan mashqlarning yangi mashqqa salbiy ta`sir ko`rsatishi, xarakat faoliyati paytida etarlicha dadillik va qat`iylik kursatmaslik va shokazolar.
Mashqni chuqur o`rganishga qaratilgan faoliyat asosiy texnik xarakatlarni avtomatlashtirilgan darajaga etkazish imkonini beradiki, bu shol mashqni mustaqil ravishda va texnik jishatdan to`g`ri bajarishda namoyon bo`ladi.
7. mashq texnikasini mustashkamlash va takomillashtirish uchun o`qituvchi o`quvchi rashbarligida xarakatni mustaqil bajarishni davom ettiradi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar deb, turli tezlik va kulamda maksimal va urtacha muskul zur berishi orkali tananing aloshida kismlari bilan bajariladigan xarakatlar yoki ularning birikmalariga aytiladi. ulardan maksad-jismoniy sifatlarni rivojlantirish, kaddi-komatni tugri shakllantirish, shug’ullanuvchilarni murakkabrok xarakat malakalarini egallashga tayyorlashdir.
Umumrivojlantiruvchi mashklar predmetsiz va predmetlar (ganellar, tuldirma tuplar, shtangalar, rezina amortizatorlar, tayoklar va boshkalar) bilan xar xil gimnastika asboblarida va shuningdek, bir-biriga uzaro yordam kursatish orkali bajarilishi mumkin.
Umumrivojlantiruvchi mashklar uz strukturasiga kura oddiy bulib, u barcha yoshdagi bolalar va turli yoshdagi kishilar shugullanishlari mumkin. ularni urgatish juda oddiydir: mashkni uzlashtirib olish uchun, uni shugullanuvchi bir necha marta takrorlashning uzi kifoya. mashklarni urgatish jarayonida esa muskullarning kiskarish imkoniyati tuligicha jalb kilinmaydi. demak, kandaydir jismoniy sifatni rivojlantirish uchun u yoki bu mashkdan foydalanishdan oldin bu mashkni yaxshilab urganib olish zarur.
Umumrivojlantiruvchi mashklarni bajarayotganda jismoniy nagruzkani boshkarish oson.
Nagruzka mashklar tanlashiga va bir mashgulotda ularning kancha bulishiga boglik. bir xil mashklar (muskul zur berishi darajasiga va ishda katnashadigan muskul gruppalarining soniga kura osonrok), boshkalari murakkabrok buladi.
Nagruzka mashk bajarilganda muskul zur berishi darajasiga kura uzgaradi. muskul zur berish darajasini kuyidagi usullar: (ayni bir mashkning davom etishini) takrorlanish soniga kupaytirish, mashklarni bajarish tezligini uzgartirish, ogirlik (narsa) ni oshirish yoki uzaro karshilik darajasini kupaytirish dastlabki xolatni yoki usulini boshkacharok kilish orkali uzgartirish mumkin.
Klassifikatsiyaga anatomik belgi asos kilib olingan. mashklar kishining ayrim tana kismlariga ta’sir kursatishiga karab bulinadi:

1. 
   kul muskuli va elka kamari uchun mashklar.
   
2. 
   gavda va buyin muskuli uchun mashklar.
   
3. 
   oyok muskuli uchun mashklar.
   
4. 
   butun tana muskullari uchun mashklar.
   

Xamma mashklar uz navbatida metodik yunalishiga kura
kuchni, kayishkoklikni, yakka xarakat tezligini, ayrim muskul gruppalarini taranglatish va bushashtirish kobiliyatini tarbiyalovchi mashklarga bulinadi. turtinchi gruppa mashklariga esa komatni tugri rivojlantiruvchi va nafas olish mashklari kiradi.

1. 
   kulni oldinga, yukoriga va yon tomonlarga
   

navbatma-navbat va birin ketish kutarish; shu mashkning uzini gantellar, tayoklar tuldirma tuplar, toshlar, shtangalar bilan bajarish; shu mashklar yoki blok konstruktsiyali maxsus asbobda osilgan ogirlik karshiligini engish bilan bajarish.

2. 
   kullarni bukish va yozish:
   

a) tik turganda, utirganda va yotgan xolatlarda kullarni tez va sekin bukish va yozish;
b) gantellar, tuldirma tuplar, toshlar, shtangalar bilan kullarni bukish va yozish; shu mashkning uzini sherikning karshiligini; rezina aramizatori, blok konstruktsiyali asbobdagi ogirlikning karshiligini engib bajarish;
v) yotib tayanish va tayanish; yotib osilish va osilish xolatlarida kullarni bukish va yozish;
g) kullarning uzi bilan tirmashib chikish, kuch bilan kutarilishi.
3. kullar bilan aylanma xarakatlar kilish:
a) old yoki yon tekislikda (birin-ketin, birgalikda, navbatma-navbat);
b) ganterlar, chukmorlar, toshlar yoki amarizatorlar bilan.
4. tugri kullar bilan siltanish va keskin siltanish xarakatlari bir kul oldinga, ikkinchisi orkaga; shuning uzini gantellar bilan; shuning uzi, lekin ikkala kul bilan orkaga va yukoriga; kullar kukrak oldida bulgan xolatda (bukilgan kullar bilan) orkaga keskin siltanish xarakatlar; kullar yukorida va yon tomonda, bir kul yukorida, ikkinchisi pastda turgan xolatda keskin siltanish xarakatlari.
5. muvozanat saklab bajariladigan mashklar:
a) kullarni gantellar, tuldirma tuplar, toshlar bilan amortizator yoki blok konstruktsiyali asbobdagi ogirlik karshiligini engib yon tomonda, oldinda, orkada 10-20 sek. davomida saklab turish;
b) 10-20 sek. davomida yotib osilish va 30, 60, 90 va 150⁰ bukilgan kullarda osilib turish;
v) 10-20 sek davomida tayanib yotish va 30, 60, 90 150⁰ bukilgan kullarda tayanib turish.
6. kul muskuli va elka kamari uchun bushashtiruvchi mashklar:
a) muskullarni bushashtirib turib, kularni erkin siltash;
b) kullar yukoridagi (muskullar zur berib turgan) xolatidan barmok, bilak va butun kul muskullarini navbatma-navbat, bushashtirib kullarni pastga tushirish;
v) dastlab kul muskullari va elka kamarini taranglashtirib olgach, oldinga engashib muskullarni bushashtirish.

1. 
   bosh va gavdani (komatni bukib va tugri tutib) orkaga, yon tomonga engashtirish. engashtirish tik turgan xolatdan boshlab; kullarni yukorida, yon tomonda, bosh orkasida tutib, oyoklarni kerib tik turish, polda va gimnastika skameykasida utirib, shuning uzi, lekin gimnastika tayokchasi, gantellar, tuldirma tuplar bilan, shtangani elkaga kuyib, sherikning va amoratizatorning karshiligini engib ijro etiladi.
   
2. 
   bosh va gavdani ung va chap tomonlarga burish. burishlarni oyoklarni kerib tik turish va oyoklarni kerib utirish xolatlaridan bajarish kulay buladi. kullarning dastlabki eng kulay xolatlari: gimnastika tayokchalari bilan kullarni yon tomonda yukorida tutish, shtangani elkaga, kuraklarga yoki belgi kuyib turish kullarning dastlabki kulay xolati xisoblanadi.
   
3. 
   bosh va gavda bilan ung xamda chap tomonlarga aylanma xarakatlar kilish.
   

a) oyoklarni kerib tik turgan xolatda, kullarni belda,
boshorkasida, yukorida tutib bajarish;
b) shuning uzini gimnastika skameykasi yoki polda utirib bajarish, oyok uchlarini gimnastika devoriga tirab turiladi yoki sherik ushlab turadi.
v) shtangani elkaga kuyib yo tuldirma tupni, yon gantellarni yukoriga kutarib butun gavda bilan aylanma xarakat kilish.
4. tayanib yotib va orkadan tayanib yotib, tizzalarga tik tayanib turib gavdani bukish va tugirlash.
a) oyoklarni yotgan, utirgan, osilish va tayanish xolatlarida kutarish;
b) shuning uzini oyoklar bilan tuldirma tupni ushlab turib bajarish.
5. muvozanatda bajariladigan mashklar:
a) osilish va tayanish oyoklarni 90, 60⁰ ga kutarib, 5-15 sek davomida ushlab turish;
b) osilish va tayanish xolatlarida oyok bilan yuklarni (tuldirma tup, gantellar, kum tuldirilgan kopchalarni) ushlab turish;
v) gavdani 10-15 sek davomida tugri tutib engashish.
6. gavda va buyin muskullarni bushashtiruvchi mashklar:
a) oyoklarni kergan xolda tik turib, oldinga engashib gavda va buyin muskullarni bushashtirish;
b) oldinga engashgan xolatda gavda va buyin muskullarini zur berdirish va uni asta-sekin kamaytirib, butunlay bushashtirish;
v) utirgan, tizzalarda tik turgan va yotgan xolatlarda tana va buyin muskullarni bushashtirish.

1. 
   kul xarakatlarini oldinga (orkaga, yon tomonga) engashtirish va bir oyokni oldinga (yon tomonga, orkaga) bukib keng kadam tashlash bilan bir vaktda bajarish.
   
2. 
   oldinga engashib va chukkaib kullarni oldinga (yukoriga, orkaga) uzatish.
   
3. 
   kullarni yukoriga kutargan xolda oyoklarni navbatma-navbat bukib va tugrilab aylanma xarakatlantirish (gavda ung tomonga engashganda chap oyok, chapga engashganda ung oyok bukiladi).
   
4. 
   tayanib yotish xolatida kullarni bukib-yozish bilan bir vaktda oyokni kutarish va tushirish.
   
5. 
   tana bilan tulkinsimon xarakatlar (xarakat kullardan boshlanadi, keyin gavda va oyoklar bilan davom ettiriladi) kilish.
   
6. 
   chalkancha yotgan xolatdan va orkaga engashib gimnastika devorchasiga orka bilan turgan xolatda sherik yordamida va mustakil «kuprikcha» mashkini bajarish.
   
7. 
   gimnastika devorchasida orka bilan osilib turgan xolatda oyoklarni kutarib, oyok uchini unga tekizish. shuning uzini oyoklar bilan yuklar (tuldirma tup, kum tula kopcha) kutarib bajarish.
   
8. 
   tik turgancha bukilib orkada osilish xolatidan (gimnastika devorchasida) oyoklarni bukib va tugri tutib, kerilib osilish xolatiga utish; shuning uzini oyoklar bilan yuklar (tuldirma tup, kumli kopcha) kutarib bajarish.
   
9. 
   butun tana muskullarini bushashtirish mashklari:
   

a) yotgan xolatda butun tana muskullarini bushashtirish;
b) yotgan xolatda muskullarini maksimal taranglatib, keyinchalik bushashtirish;
v) bir gruppa muskullarni asta-sekin bushashtira borib ayni vaktda ikkinchilarini taranglatish.

10. 
    komatni kelishtiruvchi mashklar.
    

Tugri komatni shakllantirish va uning nuksonlarini

yukotish uchun orka, korin pessi va elka kamari muskullarining statik kuchini shuningdek, umurtka pogonasining xarakatchanligiga kuprok e’tibor bergan xolda tananing barcha muskularini bir tekis rivojlantirish zarur. bu vazifa umumrivojlantiruvchi mashklar yordamida muvafakiyatli xal etiladi.
Ukuvchilarni tugri komatga xos xolatni ola bilishga urgatish ishi komatni rostlash mashklarini kullanish orkali amalga oshiriladi:
1. tugri komat xolatini ola bilish.
Ukuvchilarga tik turib komatni kanday kilib tugri tutish kerakligi kursatiladi. asosiy dikkatni bosh xolatiga karatish lozim: boshning tugri xolatda ushlashgia komatgina rostlash imkonini beradi. doimo boshni oldinga engashtirib yurish odatda, kurakning chikib, komatning bukilib kolishiga sabab buladi.
2. shu mashkning uzini bir-biriga yordamlashib bajarish: biri tugri komat xolatini saklab turadi, ikkinchisi esa bu xolatni kanchalik tugri ekanligini yaxshilab kechirib chikadi.
3. d.x.-ensa, kurak, kuymich va tovonlarni devorga tekkizgan xolatda orka bilan turish. devordan uzoklashish va usha xolatni saklab turish.
4. d.x.-shuning uzi. tana xolatini eslab kolish. bir kadam oldinga yurib burilishlar va bosh bilan aylanma xarakatlar bajarish. yana boshni tugri xolatda tutib turish xamda bir kadam orkaga yurish va devor oldida turib gavda xolatini tekshirib kurish.
5. d.x.-shuning uzi. devor oldida turib bosh va tosni uzoklashtirmasdan belni bukish va d.x. ga kaytish.
6. d.x.-shuning uzi. bosh, orka va tosni devordan
uzoklashtirmasdan utirish va turish, oyoklarni kutarish va bukish.
7. d.x.-shuning uzi. xolatni eslab kolish. devordan uzoklashib bosh, gavda, oyoklar bilan bir necha xarakatlar bajarish; tugri komat xolatini kabul kilib, uning tugriligini devor oldida tekshirib kurish.
8. d.x.-shuning uzi. xolatni eslab kolish. devordan uzoklashib tugri xolatni saklagancha 5-6 sek. aylanib yurish; yana devor oldiga borib xolatni tekshirish.
9. oyna oldida turib tugri komat xolatini kabul kilish. bosh, gavda, oyoklar bilan bir necha xarakatlar kilish. yana tugri komat xolatini kabul kilib, uni oyna oldida tekshirib kurish.
10. bir-birining komatini tekshirish.
11. bir-biriga orka ugirib turib, tugri komat xolatini kabul kilish (orkaga aylanib karab), bir-birining xolatini tekshirish.
12. d.x.-gimnastika tayokchasini orkada umurtka pogonasi buylab vertikal ushlab tik turish. belni tayokcha ensa va umurtka pogonasiga tegadigan kilib tugirlash.
13. chalkancha yotib, devor oldida tik turgan xolatga uxshagan xolat kabul kilish va kabul kilingan xolatni saklagan xolda koringa agdarilib yotish.
14. komatni tugri rostlagancha tegmaslik sharti bilan «kuvlamachok» uynash.
Kayd kilingan mashklarni bajarishda ukuvchilar bu mashklarning vazifasi nimadan iborat ekanligini albatta, yaxshi anglab etishlariga erishish kerak. umumrivojlantiruvchi mashklarni bajarayotib ayrim muskul gruppalariga aloxida ta’sir kilinganda, rivojlanishdan orkada kolgan muskullarni mustaxkamlash va komat nuksonlarini yukotish imkonini yaratiladi.
Umumrivojlantiruvchi mashklar yordamida uz xarakatlarini idora kila bilishga urgatish mumkin. umumrivojlantiruvchi mashklarni sekin (xar bir xarakatni 3-4 sanokda), tez (xar bir xisobda) va maksimal tezlikda (shaxsiy sur’at-signal buyicha) bajarish mumkin. shunday kilib, bu mashklar yordamida tez xarakatlarni sekin xarakatlardan farklashga, ya’ni vakt birligini xis kilishga urgatish mumkin. umumrivojlantiruvchi mashklarni katta, urta va kichik kulamda bajarish orkali xarakat faoliyatini fazoda xis kilish kobiliyatiga urgatish mumkin. umumrivojlantiruvchi mashklarning xarakat vaktini, ularning kulamini va muskul zur berishining darajasini farklash topshiriklari bilan bajarish xarakatlarni boshkarishni urgatish imkonini beradi. bir xarakatning uzini goxo sekin, goxo tez bajarilishi, kichik va birdaniga katta kulamda, maksimal va minimal muskul zur berishi bilan bajarilishi juda muximdir. karama-karshi usulda ijro etiladigan xarakatlar ularni yaxshirok farklash imkonini beradi.
Adabiyotlar

1. 
   Gimnastika. A.M. Shlemin, A.T. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.
   
2. 
   www.ziyonet.uz
   
3. 
   www.wiki.arxiv.uz