Giyalari univ rsit ti urganch filiali

3.2. Telekommunikatsiyabo’glamalaridayong’ingaqarshikurash
izmatinitashkiletish
YOng’in avt tsist rnasi. ATS – 40/4 (53229). M
l 246.
3.8-rasm. Yong’inga qarshi zam naviy t
nik v sitalari.
YOng’in avt tsist rnasi. ATS – 40/4(433104).
l 250.
T z yordam mashinasi. APP – 4(2705). M d l 276.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 96
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Yong’in san at k
nalari,  alq  ujaligining barcha tarm qdarida
yuz b rib,  tkazadigan zarari jihatidan tabiiy  fatlarga t nglashishi mumkin
bo’lgan h disa his blanadi. Ular katta m ddiy zarar k ltirishi bilan birga
g’ir ba tsiz h disalarga zaharlanish, kuyish hamda kishilar hal katiga
sabab bo’lishi mumkin.
Yong’inga qarshi kurash ishlari davlat miqiyosida amalga  shiriladi.
Yong’in  avfsizligini ta’minlash, uning riv jlanib, tarqalib k tmasligi ch ra-
tadbirlarini  ldindan ko’rish, unga qarshi samarali kurash  lib b rish
yong’inni o’chirishda qo’llaniladigan birlamchi v sitalardan tug’ri
ydalanishga qaratilgan.
Telekommunikatsiya bo’glamalarida yong’inga qarshi kurash
bo’limini k
naning yong’inga  avflilik darajasiga qarab, k
na
ma’muriyati tashkil etadi. Ular o’z navbatida ma sus  avfsizlik tadbirlarini
ishlab chiqadi. O’zb kist n R spublikasida yong’inga qarshi kurash
naz ratini Ichki ishlar vazirligining yong’indan muh faza qilish B sh
shqarmasi amalga  shiradi. Uning as siy vazifasi — k
nalarda
yong’in va p rtlashga  lib k ladigan sabablarni yo’q tishga qaratilgan
bo’lib, tashkiliy va t
nik ch ra-tadbirlarni ishlab chiqish hamda ularni
amalga  shirishdan ib rat. Ular istalgan vaqtda san at k
nalarini hamda
qurilmalarni ko’zdan k chirishi, ayrim sha slardan yong’in  avfsizligiga
taalluqli hujjatlar va ma’lum tlarni talab qilishi, bin larda yong’in s dir
bo’lgan taqdirda uni t zda bartaraf qilish imk niyatlarini b radigan
yong’inga qarshi kurashning birlamchi v sitalarining tayyorligini hamda
majburiy qar r, q ida va m ’yoriy hujjatlarning amalda bajarilishini talab
etishi mumkin.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 97
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Davlat yong’inga qarshi kurash naz rati  rganlari — yong’in
avfsizligi q ida, m ’yor va talablarini bajarmagan hamda yong’inga qarshi
kurashning birlamchi v sitalari, yong’inga qarshi kurashda k rak bo’ladigan
asb b-anj mlarni n to’g’ri saqlagani va b shqa maqsadlarda
ydalanganligi uchun telekommunikatsiya bo’glamasi rahbar 
dimlariga
jarima s lish huquqiga ega.
O’zb kist n davlatchiligi tizimida yong’inga qarshi kurashishda
as siy ma’suliyat Ichki Ishlar Vazirligiga qarashli bo’lgan yong’indan
saqlash b sh b shqarmasiga yuklatilgan (3.9-rasm). U shahar va
qishl qlardagi  alq  o’jaligining bin  va insh
tlarida yong’in  avfsizligini
ta’minlashda markaziy b shqaruv  rgani vazifasini o’taydi.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 98
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
3.9-Rasm. R spublika yong’indan saqlash  izmatining strukturaviy
tarkibi
Telekommunikatsiya bo’glamalari maydonlarida yong’in xavfsizligini
ta’minlashda iqtisodiy samarador va texnik jihatdan asoslangan ilg’or ishlab
chiqarish usullarini hamda yong’inni oldini olish va o’chirishning
zamonaviy vositalarini qo’llash eng zarur omillar jumlasiga kiradi.
Yong’in xavfsizligi bo’yicha tadbirlar telekommunikatsiya
bo’glamalari qurilishini tashkillashtirish va ishni bajarish loyihalarida ishlab
chiqiladi va ular yong’inni oldini olish va o’chirishni ta’minlashga qaratilgan
bo’ladi. Bu tadbirlar «Qurilishni tashkil qilish», «Yong’in xavfsizligi»,
«Sanoat korxonalarini bosh tarxi», «Yong’in xavfsizligi», hamda
O’zbekiston Respublikasi IIV YOMBB tomonidan tasdiqlangan umumiy
qurilish ishlarida «Yong’in xavfsizligi qoidalari» asosida ishlab chiqiladi.
Muxandis va texnik xodimlarni yong’indan muhofaza qilish
tadbirlarini bajarishga va shu yo’l bilan xalq mulkini asrab qolishga jalb
qilish maqsadida, mahalliy Davlat yong’in nazorati tashkilotlari bilan doimiy
aloqada bo’lib turadigan, xavfsizlik tadbirlarini o’z vaqtida bajarilishini
nazorat qilishda asosiy omil hisoblanadigan yong’in texnik komisiyasini
(YOTK) tuzish zarur bo’ladi. Telekommunikatsiya bo’glamalarixonalarida
ishlayotgan har bir ishchi va xizmatchi ish boshlashdan oldin yong’in texnik
minimumi (YOTM) bo’yicha xavfsizlik qoidalariga asosan maxsus
o’qitilishi va tushuntirishlar olib borilishi shart. Bunday o’quv kursini
o’tagan ishchi va xizmatchilar o’qish yakunida imtihon topshirishlari lozim.
Tushintirish jarayonida ishchi va xizmatchilarni yong’in xavfsizligi
me’yorlari hamda telekommunikatsiya bo’glamalari maydoniga xos
yong’inga qarshi tartib va qoidalar bilan batafsil tanishtirilishi shart.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 99
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Telekommunikatsiya bo’glamalari katta maydonlarida yonish va
portlash xavfi mavjud bo’lgan omborxonalar va yordamchi ijtimoiy binolar
yong’indan muhofazalangan bo’lishlari, ya’ni yong’in darakchilari tizimi
bilan jihozlangan bo’lishlari maqsadga muvofiqdir. Telekommunikatsiya
bo’glamalari kichik maydonlarida esa bunday toifadagi bino va xonalar
oldida birlamchi o’t o’chirish qalqonlarini o’rnatish va yetarli suv ta’minoti
manbalari kifoya bo’ladi.
Telekommunikatsiya bo’glamalari maydonlarining hajmi va yong’in
kelib chiqish ehtimoliga qarab bir yoki bir nechta ixtiyoriy yong’inga qarshi
yordamchilar guruhi tuziladi. Har bir smenada 4-6 kishidan iborat ishchi
yordamchi guruh bo’lishi kerak.
3.3. Yong’in v qtid
ml rni ev ku siya qilish v qtini his bl sh
Yong’in bo’lg n v qtd
m o’z f
liyatini 
td gid k 
lg
shirish imk niyatig  eg  bo’lm y q
di. Chunki, bund y h
tl rd
ins nd  qo’rquv hissyoti p yd  bo’l di v  bu xissiyot o’z h yotini qutq rish
xissiyoti bil n qo’shilib, butunl y kutilm
n h
tl rni k ltirib chiq
di.
Shuning uchun h m bund y h
tl rd
ml r h
tini m jburiy h
t
b q bul qil miz v  bu h
td  uning s g’ligini s ql
n h ld  x
n
yoki yon yotg n  b` ktd n chiqib k tish ch
ri ko’ril di.
ml rni yon yotg n bin
rd n chiq rib yub rishd  his bg
linishi z rur bo’lg n h
tl rd n 
siyl ri: 
ml r  qimining zichligi D,
bu  qimning h
tl nish t zligi V , chiqish j yl rining o’tk zish
imk niyati Q v  h
t t zl nishi (int nsivligi) q his bl
di. Bund n
shq ri chiqib k tish yo’ll rining to’g’ri yoki zin
yal r yoki m `lum

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 100
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
qiyalikl r bo’lishid n q t`iy n
r uning uzunligi l  qimning q linligi (eni)
bil n  niql
di.
ml r  qimi zichligini  niql sh. 
ml r  qimi zichligi D, 
r u
N miqd rd gi 
ml rd n t shkil tt pg n bo’ls :
D=N/ A bil n  niql
di.
bund
- chiqib k tish yo’lining umumiy yuz si m
2
Ya`ni  =
nt shkilt
di.
r
mningg riz nt lpr
ksiyasim yd nini
(yuz sini)
bil nb lgil
k. Bund  zichlikni  niql vchif rmul
D=N
 ko’rinishg  eg  bo’l di
 uningbirligi m
2
/  m
2
 bo’l di.
 miqd rl rini quyid gi j dv ld
ltir miz.
r 
ml r t rkibi bir t kis h
td  bo’lm
 und  zichlikni
niql sh f rmul si qo’yid gi ko’rinshd  bo’l di.
A
Nnfn
A
Nnfn
f
N
Nlfl
D
...
2
2
.
d mningyoshi, kiyimi
yuki
mning g riz nt l
pr
ksiyasi
, m
2

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 101
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
tt  yoshd gi 
m:
ngil kiyimd
Kuzgi kiyimd
Qishl q kiyimid
Qulid  b
si bil n
Qulid  yuki bil n
Qulid  tugunch si bil n
Kichikyoshd gib
0.10
0.113
0.125
0.285
0.315
0.235
0.07
0.04-0.05
Bu  rd  –g riz nt l pr
ksiyasi yuz si
n
bo’lg n 
ml r s ni.
r bizg
ml rg  nisb
n zichlikni t pish k
k bo’ls , und
ling n n tij
 bo’lin di v
m/ m
2
 birlik k lib chiq di.
r zichlik 0,05 m
2
/  m
2
 birlikd  bo’ls , bund y zichlikd
m
xl
n v qtd  yo’n lishini o’zg rtirib h
tl nishi v  t zligini
o’zg rtirishi mmumkin.
0.05liqd  es
m h
tyun lishini b
l
o’zg rtirishi mumkin bulm y q
di. 
r zichlik 0.15 m
2
/  m
2
 d n k tt
bo’ls , 
ml r yaxlit h
tl nish imk niyatig  eg  bo’l di. H
tl nish
uchun yaxlitlikni t `minl sh ch
si D 0.92 m
2
  /  m
2
 . 
ml r  qimi
zligi uning zichligi v  h
tl
dig n yo’l m
mig  b g’liq bo’l di.
lb tt
qim zichligi ko’p ys , t zlik k
yadi.  qim t zligi yo’lning

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 102
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
riz nt l t kis qismid  v  t kis qiyalikl r v  ko’t rilishl rd , shuningd k
zin
rd  h
tl nish t zligi bir xil bo’lm ydi.
riya h
tid  h
t t zligini t pish uchun bu  qimning umumiy
sh
iti, shu zichlikd gi h
t t zligi, m `lum miqd rd gi k effisi ntl rg
ko’p ytirib, q bul qilin di.
riz nt l v  qiyal shg n yo’ll rd
=1,49-0,360. zin
rd n
tushishd  1.21. zin
rd n chiqishd  1.26 k effisi ntl r q bul qilin di.
Bu b rikl rni his bg
lg n h ld
ml rning h r xil h
tl nish
sh
itid
qim zichligig  nisb
n yurish t zligi quyid gi j dv ld
ltiril di.
qim zichligi
D, m
2
/ m
2
riz nt l yo’l, T zlik
V,m/min
0.01
0,05
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
100
100
80
60
47
40
33
27
23

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 103
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
0,80
0,90 d n ko’p
19
15
O’tish yo’ll rining o’tk zish imk niyati m
2
/ minyoki 
ms ni/min:
DV
Q
tl nish int nsivligi d
nd
ml r  qimini uning t zligig
ko’p ytm si tushinil di
Q=DV
Ev ku siya v qtini his bl sh.
ml rni x vfli z
n  lib chiqib
tish x vfsizligi
k
x
t
t
if
 bil n t vsifl
di. Bund
x
t
- 
ml rni x vfsiz
lib chiqib k tish his bl ng n v qti .
k
t
ml rni  lib chiqib k tish uchun
k bo’l dig n v qt.
ml rni j
t bin
rid n  lib chiqib k tish uchun k
k
bo’l dig n v qt, bund  o’tg  chid mlilik d
si I v  II d
his bl ng nd  quyid gi birlikl rni t shkil qil di:
Bin
rning
mi
lib chiqishg  k
k bo’l dig n v qt, min,
jmig  q
b
ming m
3
5 g ch
10
20
40
60

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 104
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
ksiya
lll ri,
jlisl r z li,
shx
r,
rk sp rt
jmu
ri
2.0
3.0
3.5
4.0
4.5
Shund y qilib,
k
x
t
q
N
t
t
/
0
, bo’nd  t shq ri eshik  rq li
ev ku siya b shl nishid n  ldingi v qt, minutl rd ;
- t shqi eshikl rning
nglikl ri yig’indisi, m; N-  lib chiqib k tilishi k
k bo’lg n 
ml r s ni.
Yuq rid gi k ltirilg n m `lum tl rd n quyid gil rni 
miz.
His bl shd
ml rning  qimining h
ti uch stk
rg  bo’lib
his bl
di. His bl ng n v qtni  niql shd  h r bir uch stk
gi yo’lning
ngligi v  uzunligi l yix
 b rilg n miqd rl rd n  lin di. Eshikd n
chiqish yo’li uzunligi--- d b, q bul qilin di. 
ml rni  lib chiqib k tish
his bl ng n v qti
x
t
 h mm
yrim uch stk
rd gi 
ml r  qimi v qti
yig’indisi sif tid  q bul qilin di.
Mis l t riq sid
ml r h
tining his bl b ko’r miz.
  D=NfA
1.  D
1
=25 x 0.07/30=0.056m
2
/  m
2
-birinchi uch stk
gi h
t
zichligi.
Bund y zichlikd
m erkin h
tl nish imk niyatig  eg  bo’l di.
2.
2
D
=110 x 0,07/33=0,231 m
2
/
 m
2
 -ikkinchiuch stk
gi
tzichligi

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 105
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Bund y zichlikd  (0,15 m
2
/  m
2
) 
ml r birg likd  h
t qil
shl ydi.
3.D
3
=260 x 0.07/12=0.84 m
2
/
 m
2
 - uchinchiuch stk
tzichligi. Birg likd  biryo’n lishd  h
tl
di v  uningch
siD
0.92 m
2
/ m
2
bil nch
dig n 
ml r  qiminingt zligi.
V
1
=100 m/min, V
2
=60m/min, V
3
=19 m/min
4. H
t int nsivligi
q
1
=0.056 x 100=5.6, q
2
=0.231 x 60=13.86, q
3
=0.84 x 19=15.96
5. Ev ku siya his bl ng n v qti
/
0
N
t
t
x
3
2
1
0
t
t
t
t
6.100=0.06min, 22/60=0.37 min
7.5/19=0.39 min=0.06+0.37+0.39=0.82 min
 8.Eshikl rning k ngligi yig’indisi. 0.82+2.4=3.22 min
His bl ng n v qt 
ml rni l yih
 ko’rs tilg n x vfsiz ev kusiya
qilish mumkin bo’lg n v qtd n ko’p em s.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 106
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
Xulosa
Zamonaviy telekommunikatsiya tizimlari ularga xalaqitlar, shovqinlar
ta’sir qilganda xam, o’zlarining sifatli ishlash qobiliyatlarini yo’qotmasliklari
lozim. Shuning uchun axborotlarni kodlashda shovqinbardosh kodlar ishlatiladi.
Aloqa kanallarini sifat ko’rsatkichlarini yaxshilash. Amaliyotda bunga
erishish juda qiyin. Sababi xali xam tarmoqda qo’llanilib kelinayotgan eski
turdagi telekommunikatsiya tizimlari evaziga ushbu sifat ko’rsatkichlari sezilarli
ravishda pasayib ketadi;
Signallarni shovqinbardosh kodlar bilan kodlashtirishdir. Bu usul
yordamida uncha katta bo’lmagan iqtisodiy – harajatlarsiz axborot uzatish
butunligini ta’minlash mumkin.
Ushbu bitiruv malakaviy
ishidaUzatilayotganvaqabulqiliniyotganaxborotnikodlashmetodlari,
Uzatilayotganaxborotlarnikodlashusullariyordamidakodlabuzatish,
axborotlarningishonchliliginioshirish,
raqamlialoqakanaliningumumiyharakteristikalariraqamlialoqakanalidahatoliklarn

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 107
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
ibartarafetish,802.11
protokolidaaxborotlarniishonchliuzatishvaqabulqilishtamoyillari
vaIEEE
802.11astandartiningmohiyati, shubilanbirga
- informasiya, informasion jarayonlar, sistemalar, texnologiyalar,
informasiya o’lchovlari, entropiya, xabarlarning ortiqchaligi, informasiyani
uzatish tezligi va aloqa kanalining o’tkazish qobliyati;
- kodlash va dekodlash, kodlash nazariyasining asosiy tushunchalari,
halalsiz kanallar uchun Shennon teoremasi, samarali kodlarni qurish
algoritmlari;
-
halalli kanallar uchun Shennon teoremasi, xalallarga bardosh kodlash,
berilgan tuzatish qobliyatli kodlarni qurish, chiziqli blok va uzluksiz kodlarni
qurish, ularni dekodlash hamda xatoliklarni tuzatish muammolari ko’rib
chiqilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Karimov. I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. - T.: O’zbekiston, 2008. - 89 b.
2.
S.K. Ganiev. Axborot nazariyasi va kodlash. Ma’ruzalar matni. TATU,
2014
3.
N.B. Usmanova Ma’lumot uzatish tizimlari va tarmoqlari. O’quv
qo’llanma. Toshkent TATU. 2006.
4.
R.X. Djuraev, Sh.Yu. Djabbarov «Hujjatli elektraloqa tizimlari va
tarmoqlari» O’quv qo’llanma. Toshkent. TATU 2006.
5.
. 
. – .:
. 
, 2007.

Bajardi:
Bekmetov Sh.N.
Bet 108
Tekshirdi:                  Raximov T.O.
6.
sistemax. Ucheb. Posobie - TUIT, Tashkent 2013.
7.
Raymond W. Yeung Information Theory and Network Coding. Springer,
2008.
8.
Abbas El Gamal, Young-Han Kim Network Information Theory.
Cambridge University Press, 2011
9.
. 
.-  .:
.«
»,1999 .
.
. 
.:
. «
»,1998 .
10.
Verner M. Osnovi kodirovaniya. Uchebnik dlya VUZov. TEXNOSFERA
– Moskva, 2006.
11.
Tracey Ho Network Coding: Introduction. Cambridge University Press,
2008.