Globalizatsiya sharoitida ochiq savdo va proteksionizmning o'zaro nisbatlari mundarija kirish I bob. Globallashuvning nazariy va iqtisodiy asoslari…6

2-jadval
Dunyoning eng yirik 100 ta MKsining dunyo bo’ylab joylashuvi:

Davlatlar	100 ta yirik xalqaro korporastiyalardan
AQSh	26 ta
Franstiya	14 ta
Germaniya	12ta
Buyuk Britaniya	9 ta
Yaponiya	5 ta
Shveystariya	5 ta
Kanada	4 ta
Nedirlandiya	2 ta
Ispaniya	2 ta
Finlandiya	2 ta
Shvestiya	1 ta
Italiya	1 ta
Belgiya	1 ta
Irlandiya	1 ta
Gongkong	1 ta

Manba: E. Maxmudov. Mirovaya ekonomika- JIDU - T, 2006 god
Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, etakchi pozistiyalarni AQSh, Yaponiya va Evropa Ittifoqi mamlakatlari egallamoqda, bular boshqalardan ancha ilgarilab ketishgan. 2005 yilda bu erda 100 yirik xalqaro korporastiyalardan 85 tasining shtab-kvartirasi joylashgan. Shuni ham aytish kerakki, barcha filiallarning ¾ tasi AQSh, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Franstiya va Germaniyaga to’g’ri kelmoqda.
Dunyo taraqqiyotining hozirgi sharoitida hech bir mamlakat, hatto eng qudratli hisoblangani ham yakka hokim bo’lishga qodir emas. Har yili maxsus ekspertlar tomonidan dunyo mamlakatlarining «globallashuv indeks»lari tuzib chiqiladi. Jumladan, 2004 yilda A.T.Kearney va Foreign Policy jurnali tomonidan dunyoning 64 mamlakati bo’yicha «Globallashuv indeksi» e’lon qilindi. Bu mamlakatlar hissasiga jahon aholisining 84%, jahon YaIMning 96% to’g’ri keladi²⁴.
3-jadval
Turli ko’rsatkichlar bo’yicha globallashuv darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlar (2004y)

Iqtisodiy integrastiya	Shaxsiy aloqalar	Texnologiyalar	Jahon iqtisodiyotiga tortilganlik	Integrastiya-lashgan ko’rsatkichlar
Irlandiya	Shvestiya	AQSh	Avstraliya	Irlandiya
Singapur	Irlandiya	Yangi Zelandiya	Franstiya	Singapur
Gollandiya	Singapur	Singapur	Yangi Zelandiya	Shveystariya
Panama	Chexiya	Chexiya	Portugaliya	Gollandiya
Slovakiya	Kanada	Kanada	Germaniya	Finlandiya
Chexiya	Avstraliya	Daniya	Italiya	Kanada
Finlandiya	Isroil	Shveystariya	Buyuk Britaniya	AQSh
Malayziya	Daniya	Gollandiya	Shvestiya	Yangi Zelandiya
Shveystariya	Xorvatiya	Shveystariya	Argentina	Avstraliya
Shvestiya	Yangi Zelandiya	Singapur	Daniya	Daniya

Manba: M. Mirsaidov-“Xalqaro Iqtisodiy Munosabatlar”, 15-17 betlar, Toshkent 2006

Globallashuv reytingini tuzishda 4 ta asosiy parametr hisoblangan²⁵:
1. Iqtisodiy integrastiya - xalqaro savdo investitsiyalar va to’lovlar hajmi bo’yicha;
2. Shaxsiy aloqalar - xalqaro turizm va safarlar, xalqaro telefon so’zlashuvlari, pochta jo’natmalari va pul o’tkazmalari qajmi bo’yicha;
3.Xalqaro aloqalarni ta’minlovchi texnologiyalar – internetdagi foydalanuvchilar, internet–serverlar soni bo’yicha;
4. Mamlakatni xalaro siyosatga tortilganligi – davlatni xalqaro tashkilotlarga a’zoligi, chet el elchixonalari va vakolatxonalar soni bo’yicha.
Tadqiqotlar o’tkazilgan 64 davlat ichida «Globallashuv indeksi» bo’yicha so’nggi 10 ta o’rinni Eron, Hindiston, Misr, Indoneziya, Venesuela, Xitoy, Bangladesh, Turkiya, Keniya va Braziliya kabi mamlakatlar egalladi. O’zbekiston Respublikasi ham globallashuvning turli parametrlari bo’yicha tobora yuqori o’rinlarni egallashga harakat qilmoqda.
Bir kunda valyuta ayirboshlash bozoridan 1,2 trillion AQSh dollari o’tadi. Xalqaro banklararo tizimi va hisob-kitoblar tizimi orqali amalga oshirilayotgan to’lovlar hajmi bir kunda 6 trillion dollarni tashkil etadi. AQShdagi SNIRS (Clearing House Inter-Bank Payments System)ga o’xshash yirik kliring uylari kuniga o’rta hisobda 250 000 ta pul o’tkazuvlarini amalga oshiradiki, bu pulga o’girganda yiliga taxminan 315 milliard dollarni tashkil qiladi. AQSh, Germaniya va Yaponiya to’lov tizimlaridagi bir necha kunlik muomala hajmi ushbu mamlakatlarning yillik YaIM miqdoriga teng²⁶ .
Tadqiqotchilar (R.O Brayen)ning fikricha, bu tendenstiyalar «geografiya yo’qolgani»ni ko’rsatadi. Texnologiya hukmi ostida hudud o’z ahamiyatini yo’qotadi. Davlatdan tashqari, muayyan hukumat nazoratidan xoli bo’lgan ko’p millatli moliya tizimi vujudga keladi. Buning natijasida hokimiyat markaziy banklardan mamlakatlarning moliya resurslarini birgalikda nazorat qiluvchi shaxslar qo’liga o’tadi²⁷. Turli korparastiyalar o’rtasidagi raqobatning tobora o’sishi hozirgi zamon iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyati bo’lib, ayni bir vaqta ular o’rtasidagi ishlab chiqarish va tijorat sohasidagi aloqalar yanada kuchaydi. Shubhasizki, xalqaro korparastiyalar birinchi navbatda ularni barpo etishga o’z mablag’larini sarflagan yuridik shaxslarga xizmat qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ularning faoliyati tayanch mamlakatlar va qabul qilayotgan mamlakatlarning umummilliy manfaatlariga hamisha mos kelavermaydi.