Gordon Olport: shaxsning dispozitsion nazariyasi

Katta beshlik modeli.

Va nixoyat shaxsning faktorli nazariyasini yaratishga yana bitta urinish 80 yillarning oxirida, «leksik modelь» deb nomlangan G.Ollport, R.B.Kettell, L.Terstoun izlanishlarini davom ettirish doirasida kilingan edi(97,90). Mazkur yondashuvning asosiy goyasi shundan iborat ediki barcha bor psixologik va axlok farklari albatt tilda kayd etiladi, demak, shaxsning sistema yaratuvchi yadrosini aks ettirishda ishonchli bulishi uchun, insoniy kiyofaga taalukli maishiy va adabiy ifodalarni urganish yetarlidir. Yondashuvning cheklanishi shundan iboratki, turli xarakteristikalarning uzaro boglikligini shaxsning ichki sistemasining asosi xisoblangan «gorizontal» va «vertikal» ulchamlarini kiritmasdan turib, aniklash kiyin. Modelь tilda ommabop kilib tasvirlanadigan uzgaruvchanlikka asoslangan;

«tillik shaxsni» barkaror aniklanadigan 5 faktor ifodalaydi. Ularga kuyidagilarni kiritish mumkin:

-ekstraversiya (jalb kilmok) – kirishimlilik, gayratlilik yoki xotirjamlik, passivlik.

-xayrixoxlik (yokimtoylik) – mexribonlik, ishonuvchanlik, iliklik yoki dushmanlik, egoizm, ishonchsizlik.

-vijdonlik (ishonchlik) – xamjixatlik, jiddiy, ishonchli yoki begam, e‘tiborsizlik, ishonchsizlik.

-emotsional barkarorlik – zaiflik, vazminlik, kat‘iyatlik yoki nevrotizm – nervozlik, jizzakilik.

-madaniyatlilik, tajribaga ochiklik – spontanlik, kreativlik yoki cheklanganlik, urtamiyonalik, kizikishlar torligi.

Xozirgi vaktda besh faktorli modelь yoki Katta Beshlik Modeli (FFM, five factor model) psixometrik izlanishlar tufayli uz tasdigini topdi; u eng kup tadkik kilinadigan modeldir, chunki aniklangan faktorlar turli yondashuvlarda namoyon buladigan turli organizmlarda bir xil tashќi muxit ta‘sirida o‘xshash belgilarning

paydo bo‘lishi yukori validligiga ega.

Postulatlar (isbotsiz xam ќabul ќilinaveradigan dastlabki ќoida, faraz) shaxsning beshfaktorli nazariyasi kuidagilarni uz ichiga oladi:

1. 
   Barcha katta yoshdagi kishilarni fikrlarga, sezgi va axlokiga (individuallikda) ta‘sir kiluvchi uziga xos kombinatsiyalarda shaxs xususiyatlarini ta‘riflab berish mumkin.
   
2. 
   Urganilayotgan shaxs xususiyatlari endogen baza tendentsiyasidir (kelib chikishi).
   
3. 
   Xususiyatlar bolalikdan rivojlanadi, katta yoshda batamom shakllanadi va moslashgan sub‘ektlarda uzining doimiy uzgarmasligi saklab koladi.
   
4. 
   Xususiyatlar boskichma-boskich tashkil kilingan, tor va spetsifikdan to keng, kuprok umumiy dispozitsiyagacha (struktura xakida).
   

Muxokama kilinayotgan modellarning vatanimizda rivojlanayotgan psixologiya fanida individuallikning maxsus nazariyasi bilan yukori ichki uxshashlikni ta‘kidlab utish kerak. SHu bilan bir vaktda xususiyatlar nazariyasi – bu «oralikdagi», tipologik va idiografik (klinik) orasidagi individuallikni urganishga yondashuv ekanligini tan olmok muxim.

Lekin, xar kanday nazariya evrestik imkoniyatlari me‘yorida uzining chegarasiga ega. SHuning uchun situatsion barkaror kurinishni chegarani deb aniklab, bu fikrni shubxa ostiga olmok kerak(14).

R.B.Kettell inson axlokini prognoz kilish kiyinligini buyniga olib, buning uchun spetsifikatsiyani baravarlashtirish deb nomlangan sodda formuladan foydalanishni taklif etdi:

R = (S,R), bu yerda R – insonning spetsifik javob reaktsiyasi, S – ragbatlantiruvchi vaziyat, P esa – shaxs strukturasi.

Ammo tuzatishlarga karamasdan, ularni kiritish faktining uzi ajratish, urganish, ulchash, va shaxs xususiyatini oldindan aytib berishning printsipial imkoniyatini aks ettiradi.