G‘o‘za seleksiyasida mutagenez va geterozisdan foydalanish
Kimyoviy îniitagenlar yordainida hosil qiliiigan mahsulotni miitantlaniing Fj F; tavsifi (R.Qoilirov boyicha. 19~2)
Download 38.81 Kb.
|
Go'za genetika
|
120
Kimyoviy îniitagenlar yordainida hosil qiliiigan mahsulotni miitantlaniing Fj F; tavsifi (R.Qoilirov boyicha. 19~2) «> o>. 'O O. •Ц V •H ¿ W jn c jiiH s | О I-ч т*н 1 n i- n « "Г 1 9УОН*чЩ\Г /-«s ïs ? -г I" V, -T *н 5Я *г, От -г **< А н л л ю л и м * £ 'O 'O if, 3 k я ьн я 1 г *% *т ¿i n tf in e in iv s g CO *r, •/* i '*■’■- -f •»4 w 3 я с. СО **V *т 'Л 1 y“"“4 p Os У2 s | •h Hh \o 1 \o t -X -H ^ ая •г, 8Í V, /Tj iд 9 W in«ini\[ -1 ,C O L -h X и CO IT, >*N ¿ 7 "H W' ая V, От V”. i 3 t>W4U«IUI\I *r, L, 01 ? M vo с» ГГ я *? я со Vi -у, д ЗДГЛПЦЩМ « 1 VO *-r * я •—» я1 г» 1 п*( «i V, 1 r\©Щmi s S I 40 1 •H y-*s «/*. 7 *H w я►н•и *—4 1 • 9»VJHi'JUI\[ •Л —« *н Ф -r 1 */■» Ф -H w р «-Ч I-* ГГ. 1 friU jm uitltt л| -r 3 + tr -T 2 * -H JT4 *H w и *i1 • зд п п к ц щ с '* , s Я + 4> •H ^ ,r* 7 *H W и ^1 *т *% » 3 1яЙ ¡2 ¡1 - ’S ° 2 <- A S я те *> « % ¡2 5, «fi ъ : i 1 ■ § i i &-S 2 4¡ й !> *e а «Xо S5 *о «ОН »и W. i в я 1 Ï С5 Л о 3 ^ S * —4 л-i «■i *т VO 121 Geterozis seleksiyasining rivojlanishida Amerika genelik olimi V.Shyellning xizmati katta. U 1906 yilda birinchi bo‘lili makkajo‘xori hosilini oshirish uchun ekinning duragaylarini ekish masalasini qo‘ydi. V.Shyell makkajo‘xorini majburan o‘zidan changlatib olingan tizmalarini yaratib, ular o‘rtasida o‘zaro jui't chatishtirish o‘tkazgan. Natijada ayrim duragaylar hayotchanligi va serhosilligi bilan faqat ota-ona tizmalaridangina emas, balki boshlang‘ich navlardan ham ancha ustun chiqqan. Shunga asoslanib u keng maydonlarda majburiy o‘zidan changlatib olingan tizmalar yaratib, ulardan eng yaxshilarini yonma-yon ekdi. Ona sifatida tizma o‘simliklarining ruvagi qo‘lda kesib olinib, ota sifatidagi tizmalar o‘simliklari changi bilan changlanish natijasida geterozisli duragay urug‘lar yetishtirish mumkinligini aniqladi. Geterozis duragaylarining kuchliligini ko‘rsatish maqsadida V.Shyell 1914 yilda geterozis tushunchasini (atamasini) fanga kiritadi. Shved genetigi A.Gustavson o‘simliklarda uchraydigan geterozisni uchta asosiy xilga bo‘ladi: -reproduktiv geterozis -bu o‘simliklaming ko‘payish organlari, meva va urug‘larining ko‘p hosil boMishi; -somatik geterozis -organizm o‘simliklarning vegetativ organlarining kuchli rivojlanishi; -adaptiv (moslanuvshanlik) geterozis o‘simlik hayotchanligining kuchayishi. Duragaylashda organizmlami chatishtirish autbriding va inbriding tartibda olib boriladi. Bir-biridan uzoq (qarindoch bo‘lmagan) o‘simliklami chatishtirish autbriding deb ataladi. Aksincha bir-biriga yaqin (qarindoch) organizmlami (o‘simliklami) chatishtirish inbriding deyiladi. Inbriding hayvonlarga xos tushuncha bo‘lib, o‘simliklarda insuxt deb ataladi. Insuxt deb chetdan changlanuvchi o‘simliklami majburan o‘zidan bir necha yil davomida chatishtirish (changlatish) ga aytiladi. 0 ‘simliklami insuxtlash natijasida, ularning hosildorligi, o‘suvchanligi va hayotchanligi pasayib boradi. Bu xodisa depressiya deyiladi. Bu xodisani birinchi bo‘lib chell kuzatgan. Lekin, insuxt -tizmalar bir-biri bilan chatishtirilsa, ulardan olingan duragay hosildor, kuchli va hayotchan bo‘ladi, ya’ni 122 gcterozis xodisasi kuzatiladi. Geterozis asosida barcha mamlakatlarda makkajo‘xori, jo‘xori, qand lavlagi, xashaki lavlagi, sabzavot-poliz va boshqa ckinlarning duragay urugiari yetishtirilib, keng maydonlarga ckilmoqda. Bunday duragaylaming birinchi bo‘g‘ini (Ft) dastlabki ota-ona shakllariga nisbatan 25-40 %, hatto 50 % va undan hara yuqori va sifatli hosil beradi. Geterozisdan amalda keng foydalanish masalasi makkajo‘xorida batafsil va mukammal o‘rganilgan. Geterozis xodisasidan foydalanib deyarli hamma mamlakatlarda qishloq xo‘jalik ekinlarining duragaylari ekilib yuqori va sifatli hosil olinmoqda. G‘o‘zaning o‘rta tolali G.hirsutum bilan uzun tolali G.barbadense turlararo chatishtirishda geterozis xodisasi yaqqol namoyon bo‘lsa, bug‘doyda esa aksincha turlararo duragaylash natijasida geterozis xodisasi vujudga kelmaydi, tur ichida o‘tkaziladigan duragaylashda juda kuchli geterozis hosil qilinishi aniqlangan. G‘o‘za duragaylarida geterozis har- xil darajada namoyon boiadi. Aksariyat geterozis tetraploid turlar chatishtirilganda kuzatiladi. Bunday chatishtirish natijasida ko‘p hollarda duragaylar baquwat o'sadi, ko‘p yirik ko‘sak hosil qiladi. tolasi uzun boiadi. Biroq ko'pincha ota-ona jufti noto‘g‘ri tanlanganda, vegetativ organlari avj olib rivojlanishi bilan birga duragay kech pishar
haqida 1905 yilda Sook, 1932, 1959 yillarda Visoskiy, 1961 yilda Marani, Bomey va Stefens, 1961-1964 yillarda Mansurov va D.D.Nagibin maiumot berganlar (G.Simongulyan, S.R.Muhammadxonov, A.N.Shafrin, 1974). G‘o‘za tur ichida chatishtirilganda geterozis kamroq namoyon boiadi. Duragaylar hosildorligiga ko‘ra har ikkala ota-ona shakldan yoki ikkalasining o‘rtacha ko‘rsatkichidan ustun boiishi mumkin. Duragaylaming unday ustunligi ko‘pincha navlararo duragaylashda uchraydi va ular miqdoriy belgilari bilan farq qiladi. Geterozis xodisasi 123 kuzatilmasligi ham mumkin. Turlararo duragaylarda geterozis umumiy hosildorlik bo‘yicha namoyon bo‘lishi mumkin. Juda kuchli geterozis ko‘sakning yirikligi, tola indeksi, chigitning mutloq vazni kabi belgilarida kuzatiladi, aksariyat hollarda tolaning uzunligi va ertapisharligida namoyon bo‘ladi. Bunda birinchi bo‘g‘in (Fi) duragayi har ikkala ota-onasidan ertapishar bolishi mumkin. Ikkinchi bo‘g‘in (F2) duragaylarida geterozis bir muncha susayadi G.hirsutum x G.barbadense turlararo duragaylarining F2 bo‘g‘inida geterozis ancha keskin susayadi. Ya’ni ajralish natijasida depressiya xodisasi ro‘y beradi. Tur ichida chatishtirishda ham shu hol ro‘y beradi va geterozis kuchi ancha pasayadi. Geterozisni susayishi turli kombinatsiyalarda har-xil darajada namoyon bo‘ladi, buni tajriba yo‘li bilan aniqlash mumkin. Nazariy jihatdan buni nomuofíq resessiv genlari gomozigota bo‘lgan shakllarning ajralib chiqishi, o‘ziga xos har-xil funksiyani bajaruvshi allellarning ajralishi bilan tushuntirish mumkin. ikkinchi bo‘g‘inda geterozigota shakllar soni ikki marta, uchinchi bo‘g‘inda to‘rt marta kamayadi va hakoza. g‘t da hosildorlik bo‘yicha geterozis qancha yuqori bo‘lsa, undan keyingi G‘3, G‘4 bo‘g‘inlarda populiyasiyalar shuncha kuchli depressiyaga Download 38.81 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||