Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

12.3. Ҳудудлар рақобат устунлигини белгиловчи омиллар
Ҳозирги вақтда минтақа иқтисодий жиҳатдан мустақил объект бўлиб, нафақат мамлакат бозорида, балки жаҳон ҳамжамиятида барқарор ва ишончли позицияни эгаллашга интилмоқда, бу эса маълум минтақаларнинг жаҳон бозорига киришига олиб келади. Ушбу глобаллашув тенденцияси доирасида минтақавий рақобатбардошлик алоҳида ўрин тутади.
Минтақавий рақобатбардошлик даражасининг ўсиши, кўпинча ҳудудларнинг иқтисодий маконининг турли хиллиги ва глобал рақобат жараёнларида юзага келадиган мамлакат иқтисодиётидаги роли ва ўрнини ўзгартиришга имкон беради.
Халқаро амалиётда рақобат деганда бозор муносабатлари шароитида мавжуд бўлган иқтисодий категория тушунилади, буни бошқача айтганда рақобатга бардош бериш қобилиятини англатади. У товар, ташкилот, саноат, комплекс, минтақа ёки ҳатто мамлакат даражасида шаклланиши мумкин.
Узоқ вақт давомида маҳаллий минтақавий фанларда рақобатбардошлик мамлакатнинг ресурс ва ишлаб чиқариш базаси сифатида тушунилган бўлиб, минтақани бошқа минтақалар, шунингдек, умуман мамлакат манфаатларидан фарқ қилиши мумкин бўлган алоҳида манфаатлар ташувчиси сифатида ажратмайди.
Рақобат моҳиятини энг тўлиқ ва акс эттирган рус олими А. Селезнев томонидан таклиф этилган «минтақавий рақобатбардошлик» таърифидир. Минтақанинг рақобатбардошлилиги - бу минтақанинг ва унинг алоҳида элементларининг (фабрикалар, корхоналар ва бошқалар) ички ва ташқи бозорда тутган ўрни бўлиб, бу иқтисодий, ижтимоий, инфратузилма, сиёсий ва бошқа омилларга боғлиқ. Улар минтақанинг ҳолати ва динамикасини етарли даражада тавсифловчи кўрсаткичлар орқали акс эттирилган.
Минтақанинг рақобатбардошлиги - бу доимий иқтисодий ҳодиса бўлиб, фирмаларнинг рақобатбардошлилиги, умуман миллий иқтисодиёт, шунингдек минтақани бозор муносабатларининг субъекти сифатида ажратиб турадиган ўзига хос хусусиятлари билан ўхшашликлари мавжуд. Иқтисодиёт субъекти сифатида минтақа ресурсларга нисбатан турли даражадаги минтақалар билан рақобатдош муносабатларнинг мураккаб тизимига киради. Ўзаро муносабатларда минтақанинг функциялари амалга оширилади ва натижалар олинади ва бу эса ўз навбатида жараёнларга таъсир қилади. Минтақанинг рақобатбардошлиги бир қатор омилларга боғлиқ (12.1-расм).

Замонавий бозор шароитида устунлик рақобатбардош мавқега эга бўлган минтақага берилади ва бу унинг саноат ихтисослашуви билан чамбарчас боғлиқдир.
Бизнинг фикримизча айнан саноат ихтисослашуви каби омиллар алоҳида эътиборни талаб қилади, чунки номувофиқ тузилма етарли рақобатбардошликни талаб қилмайди. Минтақавий рақобатбардошлик нафақат табиий ресурсларнинг мавжудлиги, ишлаб чиқариш қувватлари учун фойдаланиладиган объект сифатида ишга жойлашиш учун бўш ҳудудлар, балки минтақада мавжуд бўлган иқтисодиёт тармоқларининг маҳсулдорлигига таъсир қилади. Саноат тармоқлари эса самарадорликнинг ички тармоқ даражасига боғлиқдир. Шу билан бирга, минтақавий иқтисодий тузилма ички ва жаҳон бозорларининг замонавий талабларига жавоб бериши керак. Ушбу омил минтақанинг географик жойлашуви билан чамбарчас боғлиқ. Шундай қилиб, масалан, йирик ва ривожланган шаҳарларга яқин жойлашган минтақалар қўшни ўсаётган иқтисодиётнинг ортиқча таъсиридан фойда олишлари мумкин. Шу билан бирга, ноқулай географик фазилатларга эга бўлган ҳудудлар (ноқулай иқлим шароити, чегарадан узоқлиги ва бошқалар) рақобатдош бўлиш имкониятига эга эмаслар.
Шуни таъкидлаш керакки, ҳудудларнинг рақобатбардошлиги ва институционал муҳит, шунингдек, иқтисодий ривожланишни бошқариш усуллари ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд. Ривожланиш учун жавобгарлик ҳукумат даражаларида (давлат ва минтақавий), шунингдек хусусий сектор ва фуқаролик жамияти вакиллари ўртасида тақсимланади.
Бундан ташқари, у аниқ индивидуал лойиҳаларга эмас, балки стратегик режаларга асосланган ва маълум бир минтақага мўлжалланган ўрта ва узоқ муддатли ривожланиш дастурларига асосланади.
Ҳар бир минтақада ишчи кучи мавжуд, аммо улар ихтисослашувга мос келиши керак, чунки сифат даражаси рақобатбардошликка бевосита таъсир қилади. Биринчидан, ишчи кучининг самарадорлигини, яъни меҳнатга лаёқатли аҳолининг мавжудлиги, меҳнат ресурсларининг мослашувчанлиги, меҳнат дунёсидаги аёлларнинг ўрни, меҳнатга лаёқатли ва иқтисодий фаол аҳолининг ўртача ёши, ўсиш суръатлари ва миграция оқимларининг асосий тенденциялари ва бошқаларни ҳисобга олиш керак.
Меҳнат ресурслари сифати билан чамбарчас боғлиқ бўлган минтақанинг инновацион салоҳияти янги технологияларнинг пайдо бўлиши ва тарқалишини белгиловчи энг муҳим омил бўлиб, инновацияларни идрок этишда минтақанинг иқтисодий потенциали ўсиши учун зарур шарт бўлиб хизмат қилади.
Замонавий шароитда ривожланган инфратузилма бўлмаган минтақанинг мавжудлигини тасаввур қилиш қийин. Кўпчилик инфратузилмани фақат транспорт ва коммуникация мавжудлиги деб тушунади, аммо бу фикр нотўғри, чунки унинг концепцияси янада кенг ва ҳудудий, ижтимоий, инновацион, молиявий инфратузилма, ахборот технологиялари инфратузилмаси ва бошқаларни ўз ичига олади.
Минтақанинг инновацион салоҳияти минтақавий рақобатдошликнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Минтақани инновацион ривожланиш йўлида шакллантириш учун минтақада инновацияларни яратишда фойдаланилиши мумкин бўлган мавжуд моддий ва номоддий ресурслар етарли эмас, чунки инновациялар ушбу ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги билан баҳоланади.
Инновацион салоҳият билим манбалари, институционал тузилма, шунингдек ҳудудларнинг технологик динамикасини шакллантирадиган иқтисодий агентлар ўртасидаги муносабатлар билан белгиланади. Биргаликда улар минтақанинг ва умуман иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш мақсадида инновацияларни самарали амалга ошириш учун замин яратадилар.
Минтақанинг рақобатбардош устунлиги нафақат ҳудудий мезонлар бўйича, балки ривожланган саноат, маданий, инфратузилма ва рекреацион алоқалар билан бирлаштирилган комплексларни бирлаштиришдан иборат бўлган агломерация бўлиши мумкин.
Ихтисослашувнинг мустаҳкамланиши бошқа пудратчилар: компаниялар, ташкилотлар, етказиб берувчилар билан ўзаро боғлиқлик даражасига олиб келади. Шунинг учун аксарият ҳолларда компаниянинг муваффақиятли ишлаши учун мос ечим тармоқларнинг, комплексларнинг ёки кластерларнинг бир қисми бўлишдир. Шундай қилиб, компаниялар кўпроқ хизмат кўрсатувчи соҳалар етказиб берувчилари ва хизматларидан, шунингдек тажрибали ва малакали меҳнат ресурслари ва маълумот алмашиш имкониятларидан, шунингдек ўзаро таъсирли тармоқларни жалб қилишдан фойдаланадилар.
Минтақанинг инвестицион жозибадорлиги рақобатбардош бўлиш учун асос бўлган ва кейинчалик ҳам ривожланишга олиб келадиган муҳим омилидир. Минтақанинг сармоядорлар учун жозибадорлиги қанчалик юқори бўлса, у шунчалик рақобатдош бўлади. Сармоядорлар олдида қийин танлов турибди, улар бу минтақанинг етказиб берувчилар учун қулайлиги, бозорлар ва улар билан алоқалар орасидаги масофа, инфратузилма, ижтимоий-иқтисодий шароитлар, ҳуқуқий ва солиқ базаси, иш ҳақи ва сифат, шунингдек турмуш даражаси ва бошқалардир.
Шундай қилиб, таъкидлаш мумкинки, минтақадаги рақобатбардошликни баҳолаш минтақаларнинг маҳаллий ҳокимият органлари учун бошланғич вазифа бўлиб, унинг вазифалари қўллаб-қувватлаш ва минтақанинг рақобатдош устунликларини оширишдан иборат. Рақобат устунликлари нафақат корхоналар, мажмуалар, балки бутун минтақанинг барқарор ривожланиши учун муҳимдир (12.2-расм). Ушбу схемани таҳлил қилганда шуни таъкидлаш керакки, рақобатдош устунликлар минтақа тизимига ва унинг элементлари - корхоналар, ташкилотлар, фабрикалар ва бошқаларга ижобий таъсир кўрсатади.

Рақобат ҳар қандай янгиликдан фойдаланишни ўз ичига олганлиги сабабли пировардида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар бозор талабига мувофиқ бўлиши керак, масалан, нарх, сифат, янгилик ва бошқалар туфайли рақобатбардош маҳсулотларни сотиш ички рақобат шароитида фойдаланиладиган афзаллик масалан, янги технологиялардан фойдаланишнинг афзалликлари тижорат самарасини - фойда олиш имконини беради. Бозорда товарлар сотилгандан кейин олинган даромад, шу жумладан самараси масалан, рақобатбардош устунлик орқали фойда олиши натижасида у айнан ўша ишлаб чиқаришини янада кенгайтиради ва корхоналарни сармоя киритишга ундайди келгусида минтақани янада ривожлантиришга ҳисса қўшади.
Хулоса чиқариб, шуни таъкидлаш керакки, минтақада рақобатни ривожлантириш фойдалидир, бу эса мавжуд омилларни аниқлаш учун минтақанинг барча элементларини батафсил таҳлил қилишга мажбур қилади