Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

10.2. Хорижий мамлакатларда минтақавий сиёсатнинг хусусиятлари
Ғарб мамлакатларида минтақавий сиёсатнинг асосий мақсади мамлакатнинг айрим минтақалари ўртасидаги энг кескин ижтимоий ва иқтисодий тенгсизликларни бартараф этишдир.
Ғарб давлатларининг замонавий минтақавий сиёсатида одатда тўртта асосий йўналиш мавжуд.
Биринчи йўналиш ривожланишдан орқада қолган ҳудудларни кўтаришдир. Улар одатда аграр ёки минерал-хом ашёга асосланган қолоқ ижтимоий инфратузилма, таълим ва маданиятнинг заиф ривожланиши билан тавсифланадиган ҳудудлардир. Масалан Франциянинг жануби-ғарбий ҳудудлари, Италиянинг жанубида, Швецияда, Финляндияда, Норвегияда - шимолий ҳудудларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бироқ Ғарбий давлатларнинг ривожланмаган ҳудудларида вазият ўзгаришсиз қолаётганини таъкидлаш лозим. Бу мамлакатларнинг фаол минтақавий сиёсати объектлари бўлган Франция ва Италия аграр ҳудудларида яхшироқ ўзгаришлар юз беради. Аммо бу жуда заиф табиий шароитдаги шимолий ҳудудларда юз бермаяпти.
Иккинчи йўналиш - бу депрессияланган ҳудудларни «реанимация» қилиш. Улар орасида, одатда, Германияда Рур ва Саарни, Франциядаги Эльзасни, Белгиядаги Валлонияни, Буюк Британиядаги Уэлсни ва бошқаларни киритиш мумкин. Ўтмишда ривожланишнинг юқори даражаси кўрсатган бу ҳудудлар йирик кўмир-металлургия марказлари эди. Йигирманчи асрнинг охирида. «депрессия» белгилари кимёвий, ёғочга ихтисослаштирилган ҳудудларга хос бўлиб қолди.
Ушбу ва бошқа шунга ўхшаш ҳудудларда илмга асосланган саноатни, бизнесни ривожлантиришни, рекреацив ривожлантириш, бўшаб қолган ишчи кучининг бошқа минтақаларга кўчиб кетишини рағбатлантириш натижалари ўз натижаларини берди: улар собиқ инқирозга ўхшаш ҳудудларга ўхшамайди. Шунга қарамай иқтисодий ҳаётни қайта тиклаш вазифалари ҳали кун тартибидан олиб ташланмаган.
Учинчи йўналиш, хусусан, пойтахтда шаҳарлашиш агломерацияларнинг ўсиб бораётганини ўз ичига олади. Бу йўналиш аслида янги эмас, саноат агломерацияларининг назоратиз ўсиши маҳаллий ҳокимият ва жамият ўртасида доимо ташвиш уйғотди. Афсуски, шаҳарларда саноат ва инсон ресурслари концентрациясига қарши курашиш учун ҳеч қандай чора кўрилмади. Шунга қарамай шаҳар агломерациясининг гипертрофияланган ўсиши билан боғлиқ ижобий тажриба мавжуд. Аввало Франция тажрибасида бу Парижнинг ўсишини чеклаш уни ва атроф-муҳит ўртасидаги ҳудудий фарқларни бартараф этиш вазифаси узоқ вақтдан бери биринчи ўринда турадиган муаммолардан биридир.
Минтақавий сиёсатнинг тўртинчи йўналиши - янги ресурслар майдонларини ривожлантиришдан иборат.
Интеграцион жараёнларни ўрганишда иқтисодчилар эркин савдо зонаси, божхона иттифоқи, умумий бозор, иқтисодий бирлик ва тўлиқ интеграция каби интеграцион ассоциацияларни алоҳида ажратиб кўрсатади. Ҳозиргача фақат битта интеграция иттифоқи дунёда белгиланган тўртинчи ва қисман бешинчи турдаги мезонларга жавоб беради халос. Бу Европа Иттифоқи (ЕИ) - ҳудудий ижтимоий-иқтисодий интеграциясининг классик версияси бўлиб, унда барча ижтимоий-иқтисодий жараёнларни давлатлараро тартибга солиш тизими яратилган ва унинг ҳудудий сиёсати амалга оширилмоқда.
Европа Иттифоқи анъанавий равишда «бой» Шимол, «камбағал» жануб, «маргинал қатлам» га бўлинади. Сўнгги пайтларда «марказ» (ядро) ва «атроф-муҳит» тушунчаси Европа Иттифоқи мамлакатларига нисбатан тобора кўпроқ қўлланилмоқда. «Марказ» Англия, Белгия, Нидерландия, Люксембург, Франциянинг катта қисми ва Германияни, Австрияни ва Шимолий Италияни ўз ичига олади. «Ривожланиши паст» ҳудудларга - Ирландия, Шимолий Ирландия (Улстер), Шотландия, Уелс, жануби-ғарбий Франция, асосан Испаниянинг, Португалия, Италия, Грециянинг аграр ҳудудлари ҳамда Финляндия, Швециянинг айрим шимолий ҳудудларини киритиш мумкин.
Кўплаб Европа Иттифоқи расмий ҳужжатлари фақат айрим мамлакатлар эмас балки уларнинг минтақалари интеграция жараёнида алоҳида ўринни эгаллашини таъкидлайди. Ҳозирги вақтда ушбу минтақаларнинг аксарияти Европа Иттифоқининг олий органлари билан тўғридан-тўғри алоқаларни йўлга қўйиб ўзларининг марказий ҳукуматларини айланиб ўтмоқда.
Европа Иттифоқининг минтақавий сиёсатининг асосий мақсади - алоҳида минтақалар ўртасидаги ривожланишдаги узилишларни камайтириш орқали миллий иқтисодиётларни бирлаштиришдан иборат.
Асосий мақсадга мувофиқ, Европа Иттифоқининг ҳужжатларида аниқ мақсадлар қўйилди:
- тузилмавий қайта қуриш ва қолоқ ҳудудларга амалий ёрдам бериш;
- юқори ишсизлик даражаси ва ишлаб чиқариш даражасини пасайиши билан саноатдаги депрессия майдонларини таркибий ўзгартишларни амалга ошириш ва уларнинг ривожлантиришга кўмаклашиш;
- узоқ муддатли ишсизликка қарши кураш;
- ёшларни иш ҳаётига жалб қилишни рағбатлантириш;
- аграр сиёсатни илгари суриш, шу жумладан қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ хўжалигига хизмат кўрсатадиган тармоқларни ривожлантириш;
- аҳоли зичлиги жуда кам бўлган ЕИ минтақаларини ривожлантириш.
Европа Иттифоқи тизимида минтақавий сиёсат мақсадларини амалга ошириш учун юқори даражали органлар яратилди.
Улар орасида: - Европа жамияти комиссиялари тизимидаги Минтақавий сиёсат бош бошқармаси ва Европа парламентида тегишли комиссия;
- Минтақалар қўмитаси (1993 йилда тузилган, унда ҳудудий ва маҳаллий ҳокимиятларнинг 200 дан ортиқ вакиллари);
- Европа Минтақалари Уюшмаси.
- Европа минтақавий ривожланиш жамғармаси (минтақавий ривожланиш учун маблағлар ажратадиган Европа Иттифоқи молия институтларининг асосий қисми).
1990 йиллар охирида минтақавий сиёсатни амалга ошириш учун Европа Иттифоқи бюджетининг 1/3 қисмидан кўпроғини ташкил этди.
Европа Иттифоқида минтақавий сиёсатнинг аниқ мақсадли дастурлари, субдастурлар, лойиҳалар орқали амалга оширилади.
Алоҳида шаҳарларни реконструксия қилиш, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, мудофаа конвенсиялари корхоналарини ривожлантириш, аёллар ва ёшларни ишлаб чиқаришга ўқитиш ва қайта тайёрлаш, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш каби дастурлар ишлаб чиқилиб амалга оширилмоқда.
ЕИ мамлакатларининг минтақавий сиёсати доимий ислоҳотлар билан такомиллаштирилиб борилмоқда. Иттифоқ бюджети мамлакатлардан ажратиладиган маблағлардан ташкил топади. Аммо уларнинг самарадорлиги сарфланган харажатлардан паст. Яъни, Европа Иттифоқида бой минтақалар «камбағал» минтақаларни субсидиялашади. Бироқ, Европа мамлакатлари бу мақсадга эришишда - барқарорлик, келажакдаги интеграциядан келадиган фойда - бунга лойиқ деб ҳисоблайдилар.