Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

10.3. Ўзбекистонда минтақавий сиёсатни ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари
Айни вақтда мамлакатимиз босиб ўтган тараққиёт йўлининг чуқур таҳлили, бугунги кунда жаҳон бозори конъюнктураси кескин ўзгариб, глобаллашув шароитида рақобат тобора кучайиб бораётгани давлатимизни янада барқарор ва жадал суръатлар билан ривожлантириш учун мутлақо янгича ёндашув ҳамда тамойилларни ишлаб чиқиш ва рўёбга чиқаришни тақозо этмоқда.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг
2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони билан тасдиқланган
«2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси»нинг 3-устивор йўналишида иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштиришга йўналтирилган - макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлаш ва юқори иқтисодий ўсиш суръатларини сақлаб қолиш, миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш, қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш, иқтисодиётда давлат иштирокини камайтириш бўйича институционал ва таркибий ислоҳотларни давом эттириш, хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва унинг устувор мавқеини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини рағбатлантириш, ҳудудлар, туман ва шаҳарларни комплекс ва мутаносиб ҳолда ижтимоий-иқтисодий тараққий эттириш, инвестициявий муҳитни яхшилаш орқали мамлакатимиз иқтисодиёти тармоқлари ва ҳудудларига хорижий сармояларни фаол жалб этиш устивор вазифа сифатида белилаб қўйилган⁴⁸.
Глобаллашув ва кўп укладли иқтисодиёт шароитида иқтисодий тизимларнинг ривожланишининг ҳудудий жиҳатлари ўрни минтақавий ривожланишдаги ижтимоий-иқтисодий мувозанатдан келиб чиқадиган макроиқтисодий ва мега даражасида ўсиб бормоқда. Бир томондан, глобаллашиш - ресурсларни самарали ишлатиш ва жамият эҳтиёжларини максимал даражада қондириш учун турли мамлакатларнинг ҳаракатларини (сармоя, меҳнат, табиий ва ҳоказо) бирлаштирувчи жараён, бу эса халқаро эксплуатацияга олиб келадиган ресурсларнинг беғараз ҳаракатини англатади.
Бундан ташқари, ушбу ресурслардан максимал даражада фойдаланишни таъминлайдиган мега-корпорациялар корпорацияларнинг миқёсига катта таъсир кўрсатади. Кўплаб мамлакатлар ҳудудларида гипер-урбанизация, марказлаштирилган тенденциялар, атроф-муҳит муаммолари, депрессия шароитида ишлаб чиқариш ва ишсизликнинг ўсиши минтақавий ривожланишни бошқаришга илмий асосланган ёндашувни талаб қилади.
Замонавий минтақавий иқтисодий сиёсат саноат корхоналари жойлашган жойни, аввало, муайян ҳудуднинг барқарор афзалликларини ҳисобга олган ҳолда (ҳудудий харажатлар, меҳнат, аҳоли пунктларини тўплаш, инфратузилманинг мавжудлиги, хизмат кўрсатиш ва тарқатиш ҳудудлари ва бошқалар) ҳисобга олиниши керак.
Даромадни максимал даражада ошириш учун микроэкономик омилларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш харажатларини минималлаштириш заруриятини келтириб чиқаради.
Шу билан бирга тармоқлар ва ташқи савдонинг барча зарур ресурслар билан ўзаро муносабатини ҳисобга олиш керак. Ҳар бир иқтисодий ҳудуд минтақалараро рақобат туфайли ўз чегаралари билан бир хил бозор бўлиши керак. Айрим изоляция қилинган саноат корхонасини эмас, балки бир-бирига боғлиқ бўлган корхоналарни ҳисобга олиш керак. Бу назарий йўналиш ўзгармайдиган нархларни, ижара, талаб ва таклиф функцияларини ва динамиканинг элементларини ҳисобга олган ҳолда даромадларни максимал даражада ошириш учун харажатларни минималлаштириш (нафақат транспорт, балки ишлаб чиқариш) билан ҳам тавсифланади. Ҳудудий иқтисодий мувозанат моделлари асосида жойлаштиришнинг умумий назариясини яратиш зарурияти юзага келади.
Ўзбекистонда минтақавий сиёсат, биринчи навбатда, минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини тартибга солиш, минтақавий фарқларни камайтиришга қаратилган. Ушбу сиёсатни амалга ошириш воситаларига қуйидагилар киради: маҳаллий бюджетларни молиялаштиришнинг мавжуд тизими, давлат мақсадли ижтимоий дастурлари, давлатнинг инвестиция сиёсати, кам ривожланган, меҳнат ресрслари ортиқча ҳудудларга йўналтирилган шунингдек, янги транспорт коммуникациялари, ҳудудий ижтимоий-иқтисодий ривожланиш дастурларини яратиш.
Кўп укладли иқтисодиёт шароитида бозор муносабатларини шакллантириш ва ривожлантиришда иқтисодий ислоҳотларни илмий асослаш зарур.
Замонавий хўжалик бошқаруви шароитида иқтисодий ривожланиш ҳудудий жиҳатлари ҳисобга олишни талаб қилади.
Радикал иқтисодий ислоҳотларни илмий асослаш учун минтақавий иқтисодиёт алоҳида аҳамиятга эга. Бозор муносабатлари шароитида миллий иқтисодиётни ривожлантириш зарурияти иқтисодий ҳудудлар ўртасидаги тенгсизликларни келтириб чиқаради.
Ҳудудий депрессияга учраган иқтисодий ҳудудларда ишсизликнинг ошиши, ишлаб чиқаришдаги пасайиш, аҳолининг гипер-урбанизацияси ва жиддий экологик муаммоларга олиб келади.
Шунинг учун бозор муносабатлари шароитида ишлаб чиқаришни иқтисодий ва ижтимоий омилларни ҳисобга олган ҳолда ташкил этиш заруриятини келтириб чиқаради.
Иқтисодий минтақаларнинг ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ишлаб чиқариш кучларининг ишлаб чиқариш муносабатларига мувофиқлиги, иқтисодиётнинг ҳудудий тузилмасини ва умуман республикада иқтисодиётни ҳудудий ташкил қилишни яхшилашга ҳисса қўшиш билан стратегик позицияларни ривожлантиришни талаб қилади. Ишлаб чиқариш ва иқтисодиётнинг иқтисодий ҳудудларида ривожланиши асосан давлатнинг иқтисодий сиёсатига боғлиқдир. Ўз навбатида эса, давлатнинг минтақавий сиёсати иқтисодий ҳудудлар сиёсати билан ўзаро боғлиқдир.
Республиканинг минтақавий сиёсати ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг миллий стратегиясининг ажралмас қисми бўлиб қуйидаги асосий йўналишларни қамраб олади:
- иқтисодий ривожланишнинг ҳудудий жиҳатларини ва минтақавий иқтисодий даражасини белгилаш;
- янги майдонларни, ресурсларни ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш;
- миллий иқтисодий масалаларни ҳал этишни таъминлаш:
- давлатнинг демографик ва аграр сиёсатини ҳисобга олган ҳолда минтақавий жиҳатдан минтақавий сиёсатни такомиллаштириш;
Минтақавий сиёсатнинг асосий вазифаси мамлакатнинг минтақавий сиёсатидан келиб чиқиши керак. Ушбу сиёсат қуйидаги элементлардан иборат бўлиши керак:
- иқтисодий ҳудуднинг ривожланмаган ҳудудларини ривожлантириш ва ишлаб чиқаришни модернизация қилиш;
маҳаллий хом ашё базасида ишловчи янги саноат тармоқларини шакллантириш;
- иқтисодий ҳудудни ривожлантириш учун зарур ижтимоий-иқтисодий шароитларни таъминлаш;
Бундай ёндашув билан фақат иқтисодий ҳудудни ташкил этиш иқтисодиётни режалаштирилган ривожланишига эришиши мумкин.
Республикамизда миллий ва минтақавий сиёсати мунтазам равишда олиб борилмоқда ва албатта бу жуда муҳимдир.
Ўзбекистоннинг кенг ҳудуди мавжуд ва иқтисодий ҳудудлар табиий-географик, ижтимоий-демографик, иқтисодий табиат жиҳатидан фарқ қилади ва бу ҳар бир иқтисодий ҳудудга алоҳида ёндашишни талаб қилади.
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун қуйидагиларни бажариш талаб этилади:
1. Ишлаб чиқаришнинг тармоқ тузилмаларини иқтисодий ислоҳ қилишда ҳар бир иқтисодий ҳудуднинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш.
2. Ҳудудлараро иқтисодий муносабатларни оптималлаштириш, мавжуд мувозанатларнинг, айниқса, иқтисодий аграр ҳудудларни қайта тиклаш йўли билан оптималлаштириш.
3. Шаҳар ва қишлоқ ҳаёти ўртасидаги ижтимоий зиддиятларни юмшатиш.
4. Табиий ва меҳнат ресурсларини янада тўлиқроқ ривожлантириш учун талаб ва таклифлар қонунчилигида ишлаб чиқаришни топиш ва ривожлантириш.
5. Иқтисодий ҳудудларнинг маҳаллий табиий ресурсларини ҳисобга олган ҳолда янги саноат лойиҳаларини илмий жиҳатдан оқилона ва оқилона жойлаштириш.
Замонавий шароитда минтақавий сиёсатнинг аҳамияти ошиб бормоқда. Бунинг сабаблари:
- иқтисодий ҳудудларнинг ўзига хос хусусиятларига асосланган иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишда нафақат ички, балки ташқи омилларни ҳисобга олиш зарурлиги;
- ишлаб чиқариш ва иқтисодий тизимларни ислоҳ қилишнинг мустақиллик ва номутаносиблиги, иқтисодий ҳудудларни ҳам иқтисодий ҳудудларда, ҳам бутун мамлакат миқёсида парчаланиши;
иқтисодий ҳудудларни озиқ-овқат, хом-ашё, саноат ва техник мақсадларда етказиб беришга боғлиқлиги, яъни ўз-ўзини таъминлаш ва ўзини ўзи бошқаришнинг мавжуд чекланган имкониятлари Республиканинг иқтисодий ҳудудларида минтақавий сиёсатнинг асосий вазифаси шаҳарлардаги барча ижтимоий ва ижтимоий-маиший шароитларда шаҳар ҳаётининг кенг тараққиёти бўлиши керак қишлоқ аҳоли пунктларининг барча турларида.
Шундай қилиб, минтақавий сиёсатда диққат янги ҳудудларни қуриш ва ривожлантиришга эски ҳудудларнинг депрессив ҳолатини барқарорлаштиришга ва уларни бартараф этишга ўтишга тўғри келади. Бу ижтимоий-иқтисодий вазиятни яхшилашга олиб келади⁴⁹.
Иқтисодий минтақада таркибий ўзгаришларни ўз вақтида амалга ошириш минтақаларда ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришни, меҳнат бозорида аҳволини яхшилашни ва экспортни оширишга, жаҳон ва ички нархларда фарқларни ва ташқи иқтисодий фаолиятда рағбатларни қўллашни таъминлайди.
Глобаллашув жараёнида иқтисодий тараққиётнинг ҳудудий жиҳатларининг роли ва аҳамияти ортиб бормоқда, капитал, меҳнат ва табиий ресурслардан самарали фойдаланиш ва жамият эҳтиёжларини максимал даражада қондириш учун турли мамлакатлар яқинлашмоқда.
Вилоят иқтисодиёти меҳнат ресурсларини, ҳудудий харажатларни, инфратузилмани ва сотишни ҳисобга олган ҳолда, ишлаб чиқариш корхоналарининг жойлашган жойларини ҳисобга олиши, даромадни максимал даражада ошириш учун ишлаб чиқариш харажатларини минималлаштириш ва саноат ва ташқи савдо ўртасидаги муносабатларни ҳисобга олиш зарур. Иқтисодий ҳудудлар ўз чегаралари билан бозор бўлиб, минтақалараро рақобатни шакллантириши керак.
Масалан, Ўзбекистонда минтақавий сиёсатнинг асосий мақсади минтақавий фарқларни камайтириш ва минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини камайтиришдир. Ушбу сиёсатни амалга ошириш учун муҳим воситалари қуйидагилардир:
- давлат мақсадли ижтимоий дастурлари;
- кам ривожланган ҳудудларга йўналтирилган давлат инвестиция сиёсати;
- янги транспорт коммуникацияларини яратиш;
- ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ҳудудий дастурлари
2008 йилдан буён мамлакатдаги таркибий ўзгаришларда минтақаларнинг роли сезиларли даражада ошди. Ҳудудларнинг иқтисодий салоҳияти ва рақобатбардошлигини ошириш бўйича қатор чора-тадбирлар амалга оширилди. Илгари ишлаб чиқариш индивидуал марказларда тўпланган бўлса, ҳозирда мамлакатнинг бошқа ҳудудларига ҳам алоҳида эътибор қаратилиб ушуб ҳудудларда ҳам ишлаб чиқариш босқичма-босқич кенгайиб бормоқда.
Ўзбекистонда ҳудудий ва саноат сиёсати доирасида амалга оширилган чора-тадбирлар туфайли 2003 йилдан буён ҳеч бир вилоят ЯИМ ўсиш суръатларини пасайишига йўл қўймади. Хусусан, 2018 йилда 2017 йил билан солиштирганда 5,1%га ўсишга эришилди. Мақсадли минтақавий дастурларни амалга ошириш натижасида Қорақалпоғистон Республикаси, Наманган, Сурхондарё, Жиззах, Андижон ва Самарқанд вилоятларида жадал суръатларда ўсиш таъминланди.
Минтақавий сиёсатни амалга оширишда минтақаларнинг ривожланишини (ҳудудлараро табақаланишни) иқтисодий ўсишнинг «нуқталари» ва «қутбларини» рағбатлантиришга асосланган поларизациялашган ривожланиш сиёсатига йўналтириш консепсиясига ўтади. Ушбу сиёсатнинг асосий воситалари эркин индустриал-иқтисодий зоналар (ЕИИЗ), эркин иқтисодий зоналар (ЕИЗ), кичик саноат зоналарини (КСЗ) яратиш, йирик инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш ва бошқаларни киритиш мумкин.
Илмий-техникавий тараққиёт ва давлатлараро ва минтақалараро рақобатнинг кучайиши шароитида Ўзбекистон Республикаси ва унинг ҳудудларини илм-фан ва илғор технологиянинг ютуқларини ишлаб чиқаришга киритиш, рақобатбардошликни ошириш, турмуш даражасини ошириш жуда муҳимдир. Ушбу муаммони ҳал этишга кўмаклашадиган кенг кўламли чора-тадбирлар қаторида «Эркин иқтисодий зона» («Эркин иқтисодий зона») номи берилган махсус ҳудудий тузилмаларга алоҳида ўрин берилмоқда. ЕИЗ – бу маҳаллий ва хорижий ишбилармонлар учун иқтисодий, ижтимоий-иқтисодий, илмий-техникавий, илмий-техникавий, ташқи иқтисодий минтақада ва ва бошқа вазифаларни умуман мамлакатни иқтисодий ривожланишига ҳисса қўшадиган махсус, қулай иқтисодий шароитга эга чекланган ҳудуддир (шаҳар ёки унинг бир қисми, денгиз порти, аэропорт ва ҳоказо).
Дунёнинг деярли барча мамлакатларида, шу жумладан Ўзбекистонда, эркин иқтисодий ҳудудлар минтақавий сиёсатнинг самарали воситаси сифатида қўлланилади. Мамлакатимизда эркин иқтисодий зоналарга ажратилган стратегик мақсад ва вазифалар сифатида янги ва юқори технологиялар асосида ишлаб чиқаришни ривожлантириш, экспортни кенгайтириш ва иқтисодий ривожланиш учун қулай шарт-шароитларни яратиш учун маҳаллий ва хорижий сармояларни жалб қилиш алоҳида ўрин тутади. Эркин иқтисодий зоналар республиканинг илмий-инновацион ва инвестиция сиёсатининг элементи ҳисобланиб, улар иқтисодиётни бошқаришнинг янги механизмларини, инновацион, ресурсларни тежайдиган, ижтимоий йўналтирилган хусусиятларини белгиловчи устувор тармоқлар ва соҳаларни ривожлантиришга инвестицияларни жалб этиш имкониятларини синаб кўришлари мумкин.
Сўнгги йилларда Ўзбекистоннинг минтақавий сиёсатини амалга оширишнинг ўзига хос хусусияти минтақалараро фарқлашни «ихтисослаштирилган ривожланиш» моделига мослаштириш консепциясидан иборатдир. Асака ва Самарқанд шаҳарларидаги автомобил заводлари, Шўртан газ-кимё мажмуаси, Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи, Навоий, Ангрен, Жиззах ва бошқа ЭИЗлар Ўзбекистонда жадал суръатларда ўсиб бораётган янги ҳудудларга айланди.