Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

4.9. Nomoddiy aktivlarning harakatlarini hujjatlashtirish
va ularni baholash

Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobidagi birligi inventar ob’ekti hisoblanadi.

Nomoddiy aktivlarning inventar ob’ekti - patent, mutloq bo’lmagan huquqni o’tkazish to’g’risidagi guvohnoma, intellektual faoliyat natijasiga yoki individuallashtirish vositasiga mutloq huquqni begonalashtirish to’g’risidagi bitimdan kelib chiqadigan huquqlar majmuidir.
Nomoddiy aktivlar harakati bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish uchun nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartochkasi (№ NMA-1 shakl) ishlatiladi.
Nomoddiy aktivlar hisobi kartochkasi tashkilot tomonidan olingan barcha turdagi nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun ishlatiladi. Ushbu kartochkada hisobda qabul qilingan nomoddiy aktivlar ob’ektining barcha asosiy ko’rsatkichlari va xususiyatlari ko’rsatilgan.
Buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlarni baholashning quyidagi turlari qo’llaniladi:
- nomoddiy aktivlarning haqiqiy (boshlang’ich) qiymati;
- nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati.
Tashkilotning nomoddiy aktivlariga qabul qilingandan so’ng ularning haqiqiy (boshlang’ich) qiymati bo’yicha buxgalteriya hisobiga qabul qilinadi.
NMAning boshlang’ich qiymatini shakllantirish tartibi ularni tashkilotda kirim qilish usullariga bog’liq.
Barcha turdagi nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi boshlang’ich qiymat bo’lishi kerak va ular buxgalteriya hisobiga ushbu qiymat bo’yicha qabul qilinadi. Nomoddiy aktivning haqiqiy (boshlang’ich) qiymati - bu pul mablag’lari va boshqa shakldagi to’lov summasiga yoki aktivni sotib olishda, aktivni yaratishda va aktivdan rejali maqsadlarda foydalanish uchun shart-sharoitlar yaratib berishda tashkilot tomonidan to’lanadigan yoki qarzdorlik bo’yicha hisob-kitob summasiga teng pul mablag’lari bo’yicha hisoblangan summadir.
Nomoddiy aktivlarni sotib olish xarajatlari quyidagilar bo’lishi mumkin:
- intellektual faoliyat natijasi yoki huquq egasi (sotuvchi)ga individuallashtirish vositalariga bo’lgan mutloq huquqni begonalashtirish to’g’risidagi shartnomaga muvofiq to’lanadigan summalar;
- bojxona to’lovlari va yig’imlar;
- qaytarilmaydigan soliqlar;
- nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to’lanadigan patent va boshqa to’lovlar;
- NMA ob’ekti sotib olingan vositachi firmaga to’lanadigan mukofotlar;
- nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lgan axborot-konsalting xizmatlari uchun to’lanadigan summalar;
- nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar.
Nomoddiy aktivni yaratish xarajatlariga, yuqoridagi xarajatlardan tashqari, yana quyidagilar kiradi:
- ishlarni bajarish yoki buyurtma bo’yicha uchinchi tomon tashkilotlariga xizmat ko’rsatish, pudrat shartnomalari, mualliflik buyurtmasi shartnomalari yoki ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga xarajatlar yoki texnologik ishlarni bajarish bo’yicha shartnomalar uchun to’lanadigan summalar;
- nomoddiy aktivni yaratishda yoki mehnat shartnomasi bo’yicha ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlab chiqarishlariga xarajatlar yoki texnologik ishlarni bajarish bo’yicha bevosita band bo’lgan xodimlarga haq to’lash xarajatlari;
- ijtimoiy ehtiyojlar bo’yicha ajratmalar;
- tadqiqot uskunalari, qurilmalari va konstruktsiyalari, boshqa asosiy vositalar va boshqa mol-mulkni saqlash va ishlatish uchun xarajatlar, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni amortizatsiya qilish bevosita nomoddiy aktivni yaratishda haqiqiy (dastlabki) xarajatlar shakllanishi;
- nomoddiy aktivni yaratish va aktivdan rejali maqsadlarda foydalanish shartlarini ta’minlash bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar.
Nomoddiy aktivlarni sotib olish, yaratilishiga kiritilmaydigan xarajatlar:
- qaytarilmaydigan soliqlar;
- umumxo’jalik xarajatlar, aktivlarni sotib olish va yaratish bilan bevosita bog’liq bo’lgan hollar bundan mustasno;
- boshqa daromad va xarajatlar deb e’tirof etilgan avvalgi hisobot davrlarida ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlab chiqarishlarga xarajatlar yoki texnologik ishlar bo’yicha xarajatlar.
Haq evaziga sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:
a) huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi (sotuvchi)ga to’langan summalar;
b) huquq egasining mutloq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati bilan amalga oshirilgan ro’yxatdan o’tkazish yig’imlari, davlat bojlari, patent bojlari va boshqa shunga o’xshash to’lovlar;
c) bojxona bojlari va yig’imlari;
d) nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to’lanadigan soliqlar va yig’imlar summalari (agar ular qoplanmasa);
e) nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq axborot va maslahat xizmatlari uchun to’langan summalar;
f) nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga to’lanadigan haqlar;
g) asosiy vositalar ob’ektlarini etkazib berish tavakkalchiligini sug’urtalash bo’yicha xarajatlar;
h) aktivdan maqsadga ko’ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar.
Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to’lash bilan bog’liq xarajatlar (akkreditiv ochish bo’yicha xarajatlar, o’tkazmalar uchun bankning vositachilik haqi, nomoddiy aktivlarni chet el valyutasiga sotib olish chog’ida valyuta konvertatsiyasi bo’yicha vositachilik haqi va bankning boshqa xizmatlari), sotib olish bo’yicha kontraktlarni tayyorlash va ro’yxatdan o’tkazish bilan bog’liq xarajatlar hamda aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymatiga kiritilmaydi, balki ular sodir bo’lgan hisobot davrida xarajatlar sifatida tan olinishi kerak.
Agar shartnoma shartlarida to’lovni kechiktirish yoki bo’lib-bo’lib to’lash nazarda tutilgan bo’lsa, sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to’lash chog’ida haqiqiy xarajatlar buxgalteriya hisobiga dastlab tan olingan kreditorlik qarzi summasi bo’yicha qabul qilinadi.
Kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni to’lashga doir xarajatlar qarzga olingan kapital hisobidan to’liq yoki qisman sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymatiga kiritilmaydi.
Korxonaning o’zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi. Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga xarajatlar tarkibi O’zR 11-son BHMS “Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga xarajatlar”ga muvofiq belgilanadi.
Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqish davrida ularni ishlab chiqish uchun olingan kredit bo’yicha hisoblangan foizlar ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymatiga kiritiladi.
Chet el valyutasida sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati tegishli xarajatlarni hisobga olgan holda, sotib olish sanasidagi chet el valyutasidagi summalarni O’zR Markaziy banki kursi bo’yicha qayta hisoblash yo’li bilan so’mda belgilanadi.
Korxona ustav kapitaliga ulush hisobiga olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati, agarda O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqa hol nazarda tutilmagan bo’lsa, korxona muassislari (ishtirokchilari) tomonidan kelishilgan ularning puldagi bahosi asosida tan olinadi.
Korxona tomonidan boshqa shaxslardan tekinga (hadya shartnomasi bo’yicha) va davlat subsidiyasi hisobiga olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati yuqorida nazarda tutilgan xarajatlarni hisobga olgan holda, agarda joriy qiymat ushbu turdagi nomoddiy aktivlar uchun faol bozorni hisobga olgan holda belgilangan bo’lsa, ishonchli hisoblangan joriy qiymat bo’yicha aniqlanadi. Ushbu turdagi nomoddiy aktivlar uchun faol bozor mavjud bo’lmagan taqdirda, ularning boshlang’ich qiymati nominal qiymat bo’yicha yoki agarda nomoddiy aktivni foydalanishga yaroqli holatga keltirish bilan bog’liq haqiqiy xarajatlar mavjud bo’lsa, ularning summasi bo’yicha aniqlanadi.
Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda xuddi shunday nomoddiy aktivga ayirboshlash yo’li bilan olingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymatiga teng bo’ladi.
Nomoddiy aktiv qo’shimcha to’lov bilan ayirboshlangan holatlarda xuddi shunday nomoddiy aktivga almashtirish yo’li bilan xarid qilingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning ayirboshlanish chog’ida o’tkazilgan (olingan) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga oshirilgan (kamaytirilgan) qoldiq qiymatiga teng bo’ladi.
Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda xuddi shunday bo’lmagan nomoddiy aktivga ayirboshlash yo’li bilan olingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymatiga teng deb hisoblanadi.
Nomoddiy aktiv qo’shimcha to’lov bilan ayirboshlangan holatlarda xuddi shunday bo’lmagan nomoddiy aktivga almashtirish yo’li bilan xarid qilingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning ayirboshlanish chog’ida o’tkazilgan (olingan) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga oshirilgan (kamaytirilgan) qoldiq qiymatiga teng deb qabul qilinadi.
Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda majburiyatlarni (to’lovni) pul ko’rinishida bo’lmagan mablag’lar bilan bajarish nazarda tutiladigan shartnomalar bo’yicha olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati deb korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo’lgan qimmatliklarning qiymati tan olinadi. Korxona tomonidan berilgan yoki beriladigan mavjud qimmatliklarning joriy qiymati korxonaning taqqoslash sharti bilan shunga o’xshash mavjud boyliklari joriy qiymatini belgilaydigan narxlardan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Korxona tomonidan berilgan yoki beriladigan mavjud qimmatliklarning joriy qiymatini belgilash imkoniyati mavjud bo’lmagan taqdirda, majburiyatlarni (to’lovni) pul ko’rinishida bo’lmagan mablag’lar bilan bajarish nazarda tutiladigan shartnomalar bo’yicha korxona tomonidan olingan nomoddiy aktivlarning qiymati shunga o’xshash nomoddiy aktivlarning taqqoslash sharti bilan sotib olinadigan joriy qiymatidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Bitta umumiy summada sotib olingan nomoddiy aktivlarning har birining boshlang’ich qiymati ushbu summani alohida nomoddiy aktivning joriy qiymatiga mutanosib ravishda taqsimlash bilan aniqlanadi.
Yuqorida nazarda tutilgan xarajatlar amalga oshirilgan taqdirda, korxona tomonidan nomoddiy aktivlar ob’ektlari ustav kapitaliga qo’yilma hisobiga tekin yoki ayirboshlash asosida qabul qilinganda nomoddiy aktivning tannarxi ushbu xarajatlar summasiga oshadi.
Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobiga qabul qilingan boshlang’ich qiymati O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida va № 7 BHMSda belgilangan holatlardan tashqari hollarda o’zgartirilmaydi.
Nomoddiy aktiv dastlab tan olingandan so’ng moliyaviy hisobotda jamlangan amortizatsiya ayirilgan holda boshlang’ich qiymat (qoldiq qiymat) bo’yicha yoki qayta baholangan qiymat (mumkin bo’lgan muqobil usul) bo’yicha aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivni dastlab tan olingandan so’ng moliyaviy hisobotda aks ettirishda qo’llanadigan usul majburiy tartibda korxonaning hisob siyosatida ko’rsatilishi kerak.
Korxonaning bozor qiymati korxona tomonidan kelgusida olinish ehtimoli mavjud bo’lgan iqtisodiy foyda bozori bahosini aks ettiradi. Korxonaning bozor qiymati bilan alohida aktivlarning balans qiymati o’rtasidagi tafovut istalgan paytda o’z ichiga korxonaning qiymatiga ta’sir etuvchi bir qator omillarni olishi mumkin. Biroq bunday tafovut ushbu paytda korxona nazorat qilayotgan belgilovchi aktivlarning qiymatini ifodalamaydi.
Korxonaning o’zi yaratgan gudvill aktiv sifatida aks ettirilmasligi kerak, chunki u korxonani sotib olish paytida xarid qilish narxi bilan mazkur korxonani tashkil qiluvchi aktivlarning haqiqiy narxi o’rtasidagi tafovut sifatida yuzaga keladi.
Xarid qilingan gudvillning miqdori hisob-kitob qilish yo’li bilan, xarid qilinayotgan korxonaning haqiqiy qiymati bilan uni xarid qilish sanasidagi korxona sof aktivlarining bozor qiymati (barcha majburiyatlar summasi ayirilgan holda aktivlarning bozor qiymati) o’rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi.
Gudvill summasiga kelgusidagi iqtisodiy foydani kutib, xaridor tomonidan to’lanadigan narxga qo’shimcha sifatida qarash va alohida inventar ob’ekti sifatida hisobga olish lozim.
Manfiy gudvill summasini doimiy xaridorlar mavjudligi omili, sifat reputatsiyasi, marketing va sotish malakasi, ish yuzasidan aloqalar, boshqarish tajribasi, xodimlar malaka darajasi va shu kabilar bo’lmagan taqdirda, xaridorga taqdim etiladigan narxdan chegirma sifatida ko’rish va muddati kechiktirilgan daromadlar (kelgusi davr daromadlari) sifatida hisobga olish lozim.
Gudvill bo’yicha amortizatsiya ajratmalari uning foydali xizmat muddati mobaynida boshlang’ich qiymatini kamaytirish yo’li bilan buxgalteriya hisobida aks ettiriladi.
Gudvill summasini hisobdan chiqarish davri korxonaga kelgusidagi iqtisodiy foyda tushumi kutilayotgan davrning eng yaxshi bahosini aks ettirishi kerak. Gudvillning foydali xizmat muddati dastlab tan olingan paytdan boshlab yigirma yildan oshmasligi kerak (lekin korxonaning faoliyat ko’rsatish muddatidan oshib ketmasligi lozim).
Gudvill bo’yicha amortizatsiya ajratmalari mazkur nomoddiy aktivlar uchun nazarda tutilgan tartibda va usullarni qo’llagan holda amalga oshiriladi.
Moliyaviy hisobotda gudvillning qiymati tegishli hisobot davrida amalga oshirilgan hisobdan chiqarishlarni chegirgan holda aks ettiriladi.
Manfiy gudvill summasi sotib olingan amortizatsiyalanadigan alohida aktivlarning o’rtacha tortilgan foydali xizmat muddati mobaynida muntazamlik asosida korxonaning moliyaviy natijalarga asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar sifatida kiritiladi.