Guliston davlat universitеti

Nirvanadagi Budda. Ajinatepa 

---

38 
 
Nazorat savollari: 
1. Ilk o‗rta asrlarda madaniy taraqqiyotga iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy o‗zgarihslar 
qanday ta‘sir ko‗rsatdi? 
2. O‗rta asrlarda mavjud diniy e‘tiqodlar madaniyat va san‘at taraqqiyotida qanday 
rol o‗ynadi? 
3. O‗rta asr me‘morchiligining o‗ziga xos xususiyatlariga baho bering. 
 
4-mavzu: IX-XILI asrlarda O„zbekiston madaniyati va san‟ati 
Reja: 
1. IX-XII asrlarda madaniy taraqqiyot omillari  
2. Me‘morchilik va amaliy san‘at taraqqiyoti 
3. Xattotlik va miniatyura san‘ati 
 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
Uyg‗onish davri, islom ma‘naviyati, arab yozuvi, hadisshunoslik, tasavvuf, 
sufiylik, madrasa, masjid, maqbaralar, rabot, karvonsaroy, turkiy til, turkiy yozma 
adabiyot, kulolchilik, shisha san‘ati, zargarlik, hattotlik va miniatyura san‘ati. 
 
IX-XII asrlarda madaniy taraqqiyot omillari 
Mamlakatimiz tarixida IX-XII asrlar ilk Uyg‗onish davri nomi bilan ataladi. 
Bu davr milliy madaniyatimizdagi eng yorqin sahifalardan biri bo‗lib, nafaqat 
moddiy madaniyat, balki ma‘naviy madaniyatning barcha sohalarida yuqori 
darajaga erishilgati davrdir. 
Uyg‗onish davri — bu, eng avvalo, ijtimoiy taraqqiyotda ishlab chiqarish 
munosabatlarining ham, ma naviy hayotning ham yangi bosqichga o‗tish davridir, 
ya‘ni eski ishlab chiqarish munosabatlari va ma‘naviy hayotning yangisiga 
o‗tishidir. 
Uyg‗onish davri madaniyati tushunchasi, birinchidan, muayyan millat yoki 
xalqning ma‘naviy mahdudlikdan ozod bo‗la borishi, milliy qobiqdan chiqib, 
dastlab hududiy, so‗ngra umumjahon ma‘naviyatiga ta‘sir ко‘rsata borishi, 
ikkinchidan, tanazzulga yuz tutgan yoki boshqa kuchliroq xalqlar ma‘naviyati 
tazyiqiga uchragan, tarix sahnasidan tushib ketishga mahkum etilgan millat, elat 
yoki xalqning milliy madaniyatini qaytadan jonlantirish, tiklash, rivojlantirish va 
yuksak darajaga ko‗tarilishini anglatadi. 
IX -XII asrlar Movarounnahr va Xurosonda vujudga kelgan Somoniylar, 
Qoraxoniylar, G‗aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlari, eng avvalo, 
iqtisodiy jihatdan yuksalishga erishdilar. So‗ngra islom ma'naviyatiga asoslangan 
madaniy taraqqiyotni vujudga keitirdilar.
Arab xalifaligi bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-
iqtisodiy va ma‘naviy hayot xalifalik tartib-qoidalariga butunlay bo‗ysundirilgan 
edi. Uyg‗onish davri madaniyatining taraqqiy etishida islom dini — yangi 
mafkuraning yovilishi muhim omil bo‗ldi.
Xalifalik tarkibiga kiritilgan o‗lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab 

---

39 
tili va uning imlosi ham joriy etildi. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan 
muloqoti, ibodat vaqtlarida qur‘on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‗lgan bo‗lsa, 
mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma‘murlari bilan yaqinlashish va 
mamlakatda o‗z siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb 
hisoblaydilar. Arab tiliga bo‗lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‗p vaqt 
o‗tmay Movaraunnahrda xatto o‗z ona tilidan ko‗ra arab tili va yozuvi o‗zlashtirib 
olgan bilimdonlar paydo bo‗ldi. Chegaralari borgan sari kengayib, ulkanlashib 
borayotgan xalifalikni boshqarishda xalifalik ma‘muriyati bilimdon siymolarga 
muhtoj edi.
Sharq Uyg‗onish davri madaniy taraqqiyoti boshida o‗sha davr 
hukmdorlarining о‘zlari turganlar va madaniy jarayonning rivojlanishiga imkoniyat 
yaratib berganlar. Masalan, Sharq Uyg‗onish davri madaniyati rivojlangan paytda 
o‗sha davring hukmdorlari - xalifa Xorun ar-Rashid, uning o‗g‗li Ma‘mun, 
Somoniylar, Qoraxoniylar va boshqa sulolalaning vakillari turganlar. Ular 
islomning mustahkamlanishiga, ma'rifatnmg tarqalishiga, turli xil fan sohalarining 
rivojlanishiga boshchilik qilganlar. O‗zlarining poytaxtlariga o‗sha davrning 
ko‗zga ko‗ringan olimlari, fiqhshunoslari, muhaddislar, tarixchilar, shoirlar, me 
morlar, san atkorlarni to‗plagan. Maxsus ilm markazlari, kutubxonalar, madrasalar 
barpo etib, ularni mablag‗ bilan ta‘minlab turganlar. Shu boisdan ham IX asrdan 
boshlab ilm-fan, adabiyot va san‘at, me'morchilik va teologjya yuksak darajada 
rivojlana boshlaydi. 
Bu davrning donishmandlari insonning o‗ziga, atrof-muhitga, o‗tmish 
madaniy merosiga bo‗lgan munosabatlarini o‗zgartirishga alohida e‘tibor beradilar. 
Inson, uning taqdiri, kelajagi, orzu-umidlari, his-tuyg‗ulari fan va san‘atning asosiy 
mavzusiga aylanadi. Madaniy va ma‘naviy ta‘sir real insonga qaratiladi. Natijada 
kishilarning dunyoqarashi o‗tmishga bo‗lgan bahosi axloqiy va estetik qarashlari 
o‗zgara boshlaydi. 
Umuman olganda, Uyg‗onish davri madaniy taraqqiyotning eng muhim 
xususiyati - ijtimoiy-ma‘naviy taraqqiyotda muayyan etnik birliklarning milliy 
madaniyatini, milliy qadriyatlarni qayta tiklash va yuksaltirishga bo‗lgan yuqori 
darajadagi bunyodkorlik intilishlari bilan xarakterlanadi. 
XI asrlarda arab xalifaligi, shu jumladan, Movarounnahr va Xurosonda 
nafaqat dehqonchilik, balki metallurgiya, to‗qimachilik, hunarmandchilik kabi 
sohalar ham rivojlanib, ilm-fanning rivoji uchun ehtiyoj tug‗dirdi. Natijada 
matematika, astronomiya va boshqa tabiiy fanlar, shuningdek, jamiyatni 
boshqarish, uning ma'naviy-mafkuraviy hayotidagi muammolar yechimini topishga 
yordam beruvchi ijtimoiy-gumanitar fanlar ham rivojlandi. 
Tabiiy va ijtimoiy-gumanitar fanlarning yuksalishidagi asosiy omillardan 
yana biri shuki, bu davrda turli xil nazariyalar, qarashlar va g‗oyalarni ilgari 
suruvchi oqimlarning paydo bo‗lishi va turli fikrlar uchun keng yo‗lning ochib 
berilganligidir. Bu oqimlar nafaqat islom nazariyasi va ta‘limoti, balki tabiat 
hodisalari va uning qonuniyatlari hamda inson va uning mehnati, yaratuvchilik 
salohiyati haqidagi turli xil nazariyalar va ta‘limotlarni ilgari suradilar. 
O‗rta Osiyoda IX-XILI asr boshlarida hukm surgan Somoniylar, 

---

40 
Qoraxoniylar, G‗aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari xalqaro maydonda o‗z 
mavqei va tutgan o‗rni jihatidan katta e‘tibor va nufuzga ega bo‗ldilar. Bu davrda 
O‗rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida yuksalishlarga erishildi, davlat 
hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga 
keldi. Jumladan, Somoniylar davlatining paydo bo‗lishi mintaqamiz madaniy 
taraqqiyotining yuksalishiga zamin hozirladi. Natijada Somoniylar davrida 
umuminsoniy madaniyat, ayniqsa, ilm-fan taraqqiyotida o‗z izini qoldirgan Muso 
Xorazmiy, Ahmad Farg‗oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino 
singari buyuk mutafakkirlar yetishib chiqdilar. 
Bu davr ilm-fanining rivojlanishidagi asosiy omillardan yana biri - ilm 
ahllariga ко rsatilgan g‗amxo‗rIik, homiylik, hurmat-ehtiromning yuqori 
darajadaligidir. Bu davrda olimlarning shohlardan ham ko‗ra ulug‗roq deb 
hisoblanishining o‗zi ilm ahliga bo‗lgan munosabatni ko‗rsatadi. 
Sharq Uyg‗onish davri ilm-fanining rivojlanishida V-VI asrlarda Sharqning 
ко‘pgina shaharlariga ko‗chib kelib yashagan yevropalik olimlar ham muhim rol о 
ynaydilar. Ular yordamida qadimgi yunon mutafakkirlarining asarlari arab tiliga 
tarjima qiltna boshlangan. Sharqning Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi buyuk 
siymolari ana shu tarjimalar orqali qadimgi yunon falsafasi, adabiyoti, tabobati, 
matematikasi, fizika va mexanikasiga oid asarlar bilan tanishib chiqadilar. 
Musulmon madaniyatining vujudga kelishida arab, yunon, eron va hind 
madaniyatlarining o‗zaro qo‗shiluvi ham muhim rol o‗ynagan.
Markaziy Osiyo va Xurosondan yetishib chiqqan buyuk muhaddis va 
fiqhshunos olimlar islom dinining nazariy jihatdan mustahkamlanishida o‗z 
hissalarini qo‗shdilar. Xususan, islom olamida dovrug‗ taratgan muhaddis-
hadisshunoslar - Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870) va Iso at- Termiziy 
(824-892) bizning vatandoshlarimizdir. 
Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan buyuk allomalar islom olamida keng 
tarqalgan tasavvuf tariqatlarining ayrimlariga ham asos solganlar. Ahmad 
Yassaviy, Najmiddin Kubro kabi buyuk vatandoshlarimiz tomonidan asos solingan 
sufiylik tariqatlari islomdagi umuminsoniy axloq me‘yorlarining takomillashuviga, 
azaliy muammo bo‗lib kelgan inson muammosini hal qilishga o‗zining hissasini 
qo‗shganligi bilan qimmatlidir. 
IX-XI asrlarga kelib turkiy tilning shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay 
sharoit vujudga keladi. Bunda, birinchidan, Movarounnahr va Xuroson hududlarida 
Qoraxoniylar, G‗aznaviylar, Xorazmshohlar, Saljuqiylar kabi turkiy sulolalar 
hukmronligi natijasida uning saroy tiliga aylana borganligi, ikkinchidan, 
dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq aloqalarining diniy e‘tiqodlar va 
umuminsoniy xususiyatga ega bo‗lgan urf-odatlar hamda marosimlarning, ya‘ni 
ham moddiy, ham ma‘naviy madaniyatning rivojlana borishi va shakllanishida 
muhim rol o‗ynadi. Bu borada Mahmud Koshg‗ariyning «Devonu lug‗otit turk» 
asari turkshunoslik va uning tarixiga oid ko‗plab faktik materiallarni o‗zida qamrab 
olgan qimmatbaho manba hisoblanadi. 
O‗rta asrlarda Movarounnahr, Shosh, Farg‗ona, Yettisuv va Sharqiy 
Turkistonda yashayotgan turkiy xalqlarning ham qadim davrlardan buyon davom 

---

41 
etib kelayotgan og‗zaki adabiyoti bilan bir qatorda yozma adabiyot rivojlana 
boshladi. Natijada turkiy olamning nodir didaktik dostoni - Yusuf Xos Hojibning 
«Qutadg‗u bilig», («Qutga, baxt-saodatga erishtiruvchi bilim») asari, Ahmad 
Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» («Haqiqat armug‗oni») asarlari o‗rta asr turkiy 
xalqlarining eng noyob yozma yodgorliklari hisoblanadi. 
Xulosa qilib aytganda, bu boshqa diniy e‘tiqodlaiga amal qiluvchi xalqlar tili, 
madaniyati bilan tanishish imkoniyatining turli xil yangi oqimlar, yo‗llar, 
qarashlar, ijod turlari va shakllarining keng yoyilishi, mahalliy xalq vakillari uchun 
noma‘lum bo‗lgan muqaddas yozuvning, uning mazmun va mohiyatini o‗rganishga 
bo‗lgan intilishning kuchliligi, o‗sha davr hukmdorlarining ma'rifatga intilishi, o‗z 
zamonasining ilg‗or fikrli namoyandalarini, fozilu fuzalolarini, san‘atkorlarini 
yig‗ish va ularga homiylik qilish asosida ro‗y bergan. 
Xullas, bu davr Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining yuksalishi hududiy 
chegaradan chiqib, mintaqa, so‗ngra umumjahon madaniyati taraqqiyotiga kuchli 
ta‘sir ko‗rsatganligi bilan xarakterlanadi. IX-XII asrlar madaniy taraqqiyoti keyingi 
davr Yevropa Uyg‗onish davri madaniyatiga kuchli ta‘sir ko‗rsatdi.
Sharq Uyg‗onish davri madaniyatida asosiy e‘tibor insonning ma‘naviy 
dunyosi takomiliga qaratildi. Komil inson, Haqqa intilishga chorlash, imon va 
e‘tiqod yakdilligi, falsafiy tafakkur, san‘at va adabiyotning barcha 
ko‗rinishlarining asosiy mavzusiga aylandi, 
Ilk Uyg‗onish davri madaniyati fan, adabiyot, san‘at va me‘morlikda 
insoniyat ijodi mahsulining eng noyob yodgorliklari va asarlarining yaratilishiga, 
keyingi davr mutafakkirlarining ilhom manbayiga aylangan.