Guliston davlat universitеti

Ahmad Donish 

---

87 
asosida yurtimizga Yevropaning realistik rassomchiligi, uning naturalizm, klassik 
uslublari ham kirib keldi.
Xususan, A.Karazin 1874-1879 yillarda Rus geofgrafya jamiyati tomonidan 
Amudaryo havzasini o‗rganish uchun yuborilgan ilmiy ekspeditsiyada ishtirok 
etib, o‗lka tabiatini aks ettiruvchi suratlar ishlagan. 1880 yilda rus qo‗shinining 
Xiva va Buxoroga yurishlari mavzusida qator asarlar yaratgan: ―Toshkentning 
olinishi‖, ―Rus qo‗shinining 1868 yil 8 iyunda Samarqandga kirib kelishi‖, 
―Maxramning zabt etilishi‖ va h.k. Rassom nafaqat batal janrda ijod qilgan, O‗rta 
Osiyoning tabiati va osiyoliklar qiyofasi uning asarlaridagi sevimli mavzulardir. 
Kazakov asarlarida esa xalqnngi psixologik holatlari, dunyoqarashlari, turmush 
sharoitlari ifodalandi. 
1890 yillar oxirlaridan 1900 yillar boshigacha O‗rta Osiyoda ko‗p vaqt 
ishlagan R.Zommer ham o‗z asarlarida maishiy, batal sahnalarni, Nurkiston 
me‘morchiligi yodgorliklarini hamda Toshkent, Buxoro, Samarqandning eski 
mavzelarini aks ettirgan.
Bu davrda ko‗p asrlar davomida taraqqiyoti deyarli to‗xtab qolgan 
haykaltaroshlik sohasida ham o‗zgarihslar sodir bo‗ldi. Toshkеntlik To‗xta Sodiq 
Xo‗jayev o‗z qo‗li bilan, biron-bir haykaltaroshlik asboblari va kеsiklarisiz, oddiy 
qalamtaroshda o‗yib ishlagan ot va kiyik haykalchalarining 1886 yildayoq 
Turkiston ko‗rgazmasida namoyish etilganligi O‗rta Osiyo xalqlarining borliqni 
badiiy tasvirda aks ettirishga intilishlaridan dalolat bеradi. Ana shu ko‗rgazmada 
Toshkеntlik kosiblar tomonidan bajarilgan uylarning: ganchdan yasalgan ikki 
qavatli yevropa uslubidagi uy va nihoyatda mahorat bilan haqiqiysiga o‗xshatib 
yasalgan ikkita o‗zbеk uyi modеllari ham namoyish etilgan edi. Taniqli o‗zbеk 
ganchkor usta Toshpo‗lat Arslonqulov (1882-1962) Toshkеntdagi harbiy kеngash 
(Ofitsеrlar uyi) binosida fotosuratlardan foydalangan holda A.V. Suvorov va 
M.I. Kutuzovlarning portrеtlari tushurilgan barеlyef-mеdalyonlarini ganchdan 
yasadi. 
О‘zbek xalqining ko‗p asrlik taraqqiyot yo‗lini bosib o‗tgan musiqa san‘ati 
qadimiy va o‗ziga xos an‘analariga ega. XIX asrning ikkinchi yarmida o‗zbek 
musiqasining barcha janrlari va shakllari xonanda va sozandalar avlodi tomonidan 
ijod qilinib, og‗izdan og‗izga o‗tib kelgan og‗zaki an‘anaviy san‘atdan iborat edi. 
Musiqa tuzilishi va ijro xususiyatlari jihatidan esa o‗zbek kuylari terma, qo‗shiq, 
lapar, yalla va ashula kabi janrlarga bo‗linadi, bularning har birining mavzusi 
xilma-xil bo‗lgan. O‗sha davrda samarqandlik ashulachi va dutorchi Hoji 
Abdulaziz Rasulev, ashulachi Levi Boboxonov, xorazmlik tanburchi Matyoqub 
Harratovlar mashhur bo‗lganlar. 
Maqomlar Buxoro va Xivada rivojlangan edi. Buxoro «Shashmaqom»i 
mukammal olti maqomdan iborat bo‗lib, bu maqomlardan har biri ko‗plab qo‗shiq 
va musiqaviy qismlarni o‗z ichiga olgan. Lirik mazmunli Farg‗ona katta ashulasi 
og‗zaki an'anaga kirgan o‗ziga xos professional musiqa janri hisoblangan. 
Garchi o‗zbek musiqasi xalq sozandalarining amaliy faoliyatida og‗zaki 
an‘anaviylik san‘at tariqasida rivojlanib borgan bo‗lsa ham, musiqa bilimining 
yuqori darajaga erishganligi natijasida o‗rta asrlardayoq tovushlarni qog‗ozga 

---

88 
yozib olish (nota yaratish) usullari ixtiro qilingan edi. Masalan, xorazmlik 
Pahlavon Niyozmuhammad (Komil Xorazmiy) o‗zbek kuylarini yozib olish 
sohasida yangi tizim – «tanbur chizig‗i»ni yaratgan. U rost maqomining bosh 
qismini ana shu «tanbur chizig‗i»da yozadi. 
Toshkentlik hofiz Mulla To‗ychi Toshmuhamedov (1867-1943)ning nomi 
juda ham mashhur bo‗lgan. To‗ychi hofiz link asarlar: «Gulyor», «Bayot», 
«Lolalaring bordur», «Holim mening», «Yangi Kurd», «Suvvora», «llg‗or» kabi 
kuylarni mohirona ijro etishi bilan xalqning mehr-muhabbati va hurmatiga sazovor 
bo‗ldi. 1905- yilda bu ashulalardan ba'zi birlari yurtimizda ilk bor Mulla To‗ychi 
ijrosida grammofon plastinkalariga yozib olingan.
Masxaraboz-qiziqchilar va qo‗g‗irchoqbozlik san‘ati an‘anaviy xalq 
madaniyatining asosiy janrlaridan biri hisoblangan. Tomosha san‘atining bu turlari 
xalq ijodining juda ko‗p tur va janrlari: askiyabozlik, taqlidchilik, nayrangbozlik, 
yog‗ochoyoqbozlik 
san‘atidan, 
shuningdek, 
maqomchilar, 
sozandalar, 
raqqoslarning 
faoliyatidan 
keng 
foydalanish 
natijasida 
rivojlangan. 
Qo‗g‗irchoqbozlik san'ati (qo‗g‗irchoq o‗yin), o‗z navbatida, qo‗l qo‗g‗irchoqqa va 
chodirxayolga bo‗lingan. 
XIX asr oxirlariga kelib, O‗rta Osiyoda foto va kinematografiya san‘atiga 
xivalik birinchi o‗zbek operatori Xudoybergan Devonov (1879-1940 yy)
tomonidan asos solindi. U Xiva xonligiga ko‗chib kelgan nemis-mennonitlaridan 
biri – Vilgelm Pennerdan fotoapparatdan foydalanish sirlarini o‗rgangan, 
keyinchalik Sankt-Peterburgga safari chog‗ida kinematografiya bilan qiziqib 
qolgan. O‗z xalqi tarixi va o‗tmish madaniyatini yaxshi bilgan san‘atkor o‗zi 
yaratgan kino asarlari xalqona, tarixiy mazmunda bo‗lishiga katta e‘tibor qaratgan. 
Shuning uchun ham u 1920 yilda yaratgan ―Ishchi ayollar‖, ―Sho‗rko‗l‖ kinosyujet 
filmlari tajribali Moskva kino mutaxassislari tomonidan yuksak baholangan. 
―Chig‗ir‖, ―Kustar usulda bo‗z to‗qish‖, ―Xivadagi xalq shodiyonalari‖, ―Paxta 
terimi‖, ―Birinchi traktor‖ filmlari o‗zbek kinosi durdonalari qatoridan o‗rin 
egallagan. 
Xulosa qilib aytganda, XIX va XX asr boshlarida O‗rta Osiyo, jumladan, 
Turkiston o‗lkasi hududiga Yevropa va rus madaniyatining kirib kelishi bir qator 
madaniy o‗zgarishlarning vujudga kelishiga sabab boldi. Ular quyidagilardir: 
a) 
ilm-fan, musiqa va teatr san‘atida yangi ko‗tarilish davri boshlandi; 
b) 
xalqni ma‘rifatli qilishning asosiy vositasi - yangicha uslubdagi maktablar 
paydo bo‗ldi; 
d) 
Turkiston va boshqa olkalar o‗rtasida madaniy aloqalar kuchaya bordi; 
e) 
matbaachilikning shakllana borishi ma‘naviy madaniyat taraqqiyotiga ta'sir 
ko‗rsatuvchi yangi bir vosita – ommaviy axborot vositalari (gazeta va jurnallar) 
ning vujudga kelishiga sabab bo‗ldi; 
f) 
badiiy adabiyotning shakllanishida Yevropa badiiy ijodiyoti uslublarining 
ta‘siri sezila boshladi. Natijada yozma nasriy va dramatik asarlar paydo bo‗la 
boshladi; 
g) 
XX asr boshlarida Toshkent, Farg‗ona kabi shaharlarda kino san‘atini 
namoyish qilish yo‗lga qo‗yila boshlandi; 

---

89 
j) ommaviy xalq tomosha san'ati rivoji yangi bosqichga ko‗tarildi, tomoshalar 
dasturida yangi mavzular – ma‘rifatga chorlash, milliy istiqlol, ijtimoiy norozilik 
kayfiyatidagi tomoshalar ko‗zga tashlana boshladi.