Guruh : bue001-2 Bajardi : Bahriyev Shohzod Tekshirdi : Nosirova Zulfiya Toshkent – 2022

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 
VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
Kafedra : Menejment va marketing 
Fan : Ish yuritish etikasi 
Topshiriq 4 
 
 
 
Guruh : 
BUE001-2
Bajardi : 
Bahriyev Shohzod 
Tekshirdi : 
Nosirova Zulfiya 
Toshkent – 2022 

---

Notiqlik san’ati qoidalaridan to’g’ri foydalanish usullari 
Reja: 
1. Notiqlik san’ati haqida tushuncha. 
2. Notiqlik san’ati tarixi. 
3. Monolog. 
Notiqlik san’ati- jamoat oldida nutq soʻzlash, notiqlik san ʼati; ilmiy-siyosiy 
maʼruza, bahs, munozara, targʻibot va tashviqotning asosiy vositasi sifatida keng 
ijtimoiy mavqega ega boʻlgan san ʼat. 
Notiqlik san’ati- jamoat oldida nutq soʻzlash, notiqlik san ʼati; ilmiy-siyosiy 
maʼruza, bahs, munozara, targʻibot va tashviqotning asosiy vositasi sifatida keng 
ijtimoiy mavqega ega boʻlgan san ʼat. 
Qadimgi Gretsiya va Rimda nutq madaniyatining nazariy asoslari yaratildi. Bu 
davlatlarda Sitseron, Demosfen, Kvintilian, Aristotel kabi nazariyotchilar yetishib 
chiqdi.
Eramizdan avvalgi 335 yilda Aristotelning “Ritorika”si yaratildi. O‘sha davr
sud notiqligining katta namoyandasi Sitseronning “Notiq haqida”, “Notiq”, “Brut” 
asarlari hozir ham o‘ziga xos qimmatga ega. Ularning bu nazariyalari, keyinchalik 
Yevropada nutq madaniyatiga bag‘ishlangan fanning maydonga kelishiga asos 
bo‘ldi. 

Eramizdan avvalgi 384-yilda Afinada dunyoga kelgan buyuk notiq Demosfen 
o`z umrini Vatanining gullab-yashnashiga bag’ishlagan ulug’ davlat arbobi 
bo’lgan. 
Mark Tuliy Sitseron eramizdan oldingi 103–yilda Rimdan uzoq bo`lmagan Arpina 
shahrida badavlat oilada dunyoga keladi. Notiqning asosiy maqsadi-tinglovchi 
zavqini uyg’otib, o`ziga moyil qilishdan iborat. 
Mark Tuliy Sitseron eramizdan oldingi 103–yilda Rimdan uzoq bo`lmagan Arpina 
shahrida badavlat oilada dunyoga keladi. Notiqning asosiy maqsadi-tinglovchi 
zavqini uyg’otib, o`ziga moyil qilishdan iborat. 
Sitseron fikricha, notiq quyidagi xislatlarga ega bo`lmog’i lozim: 

---

-notiqlik o`zi juda dadil va aytgan gaplariga amin bo`lishi kerak; 
-nutq to`la isbotlanishi lozim; 
-nutqdagi hamma narsa muhim hisoblanishi kerak; 
-nutq materialini sidqidildan to`plash va idrok etish zarur; 

-nutq materialini joylashtira olishi va tushunishga oson bo`lishini ta`minlashi 
darkor. 
Sharqda, jumladan, Movarounnahrda badiiy, ilmiy ijodning taraqqiyoti bilan, 
shuningdek, va’zxonlik,“Qur’on”ni targ‘ib qilish, Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn 
Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Koshg‘ariy, Abulqosim Zamaxshariy, 
Abu Ya’qub Sakkokiy, Alisher Navoiy kabi buyuk allomalar tilga, lug‘atga, 
grammatika va mantiqshunoslikka bag‘ishlangan asarlar yozdilar yoki boshqa 
sohalarga doir asarlarida bu mavzuga aloqador fikrlar bildirdilar.
Sharqda, jumladan, Movarounnahrda badiiy, ilmiy ijodning taraqqiyoti bilan, 
shuningdek, va’zxonlik,“Qur’on”ni targ‘ib qilish, Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn 
Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Koshg‘ariy, Abulqosim Zamaxshariy, 
Abu Ya’qub Sakkokiy, Alisher Navoiy kabi buyuk allomalar tilga, lug‘atga, 
grammatika va mantiqshunoslikka bag‘ishlangan asarlar yozdilar yoki boshqa 
sohalarga doir asarlarida bu mavzuga aloqador fikrlar bildirdilar.
Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy o‘zining “Geodeziya” asarining kirish 
qismida fanlarning paydo bo‘lishi va tarmoqlanib ko‘payishi haqida so‘z yuritib, 
har bir fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini 
aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu ehtiyojlarning 
hosilasidir. Inson nutqi o‘z tuzilishi, materialiga ko‘ra, rostni ham, yolg‘onni ham 
ifodalashi mumkin. Bu ko‘plab munozaralarga sabab bo‘ladi. 
Inson bu munozaralar jarayonida rostni yolg‘ondan ajratadigan “mezon”ni 
yaratadi. Bu mantiq fani edi. Mantiqning qiyosi (sillogizmi) rostni yolg‘ondan 
ajratish vositasi bo‘lib qoldi. Inson nutqida shubhali o‘rinlar sezilsa, ma’lum 
“mezon” yordamida ular tuzatiladi. Olim mantiqni o‘rganmasdan, uni malomat 
qilganlarga hayron qoladi va ularga achinib: “Agar u dangasalikni tashlab, oromga 
berilmasdan, gap bilan bog‘lanib keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r 
o‘lchovi) va mantiq (logika)ni mutolaa qilganda edi, so‘z, zotan, nasr va nazmga 
ajralishini bilgan bo‘lardi”,- deydi. Ko‘rinadiki, Beruniy inson nutqini bir fan 

---

doirasida emas, balkibir necha fan (ya’ni grammatika, aruz va logika)lar qo‘shiluvi 
nuqtasida tekshirish g‘oyasini ilgari surgan. 

Inson bu munozaralar jarayonida rostni yolg‘ondan ajratadigan “mezon”ni 
yaratadi. Bu mantiq fani edi. Mantiqning qiyosi (sillogizmi) rostni 
yolg‘ondan ajratish vositasi bo‘lib qoldi. Inson nutqida shubhali o‘rinlar 
sezilsa, ma’lum “mezon” yordamida ular tuzatiladi. Olim mantiqni 
o‘rganmasdan, uni malomat qilganlarga hayron qoladi va ularga achinib: 
“Agar u dangasalikni tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan bog‘lanib 
keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o‘lchovi) va mantiq (logika)ni 
mutolaa qilganda edi, so‘z, zotan, nasr va nazmga ajralishini bilgan 
bo‘lardi”,- deydi. Ko‘rinadiki, Beruniy inson nutqini bir fan doirasida emas, 
balkibir necha fan (ya’ni grammatika, aruz va logika)lar qo‘shiluvi nuqtasida 
tekshirish g‘oyasini ilgari surgan. 
Sharqning buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiyning to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri
Sharqning buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiyning to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri

mantiqiy xulosa chiqarish, mazmundor va go‘zal nutq tuzishda leksikologiya, 
grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo‘rligi haqida shunday 
yozadi: “Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, 
bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob berish masalasiga 
kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga (substansiya – 
narsalar) va aksidensiya (hodisalari)ga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb 
tasdiqlayman. Ikkinchi ilm grammatikadir. U jismlarga berilgan ism 
(nom)larni qanday tartibga solishni hamda substansiya va aksidensiyaning 
joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so‘zlarni 
va nutqni qanday tuzishni o‘rgatadi. Uchinchi ilm mantiqdir. Ma’lum 
xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak 
gaplarni joylashtirishni o‘rgatadi. Bu xulosalar yordamida biz bilmagan 
narsalarni bilib olamiz. Hamda nima to‘g‘ri, nima yolg‘on ekanligi haqida 
hukm chiqaramiz”.
Beruniy bilan zamondosh bo‘lgan Abu Abdulloh al-Xorazmiy ham o‘zining 
“Mafotih ul-ulum” (“Ilmlar kalitlari”) asarida o‘sha davr nutq madaniyatining ba’zi 
bir masalalari, devonxona ish qog‘ozlari, ularning shakllari, ishlatiladigan istiloh 
(termin)lar haqida ma’lumot beradi. Qadimgi Sharq pedagogikasining durdona 

---

asarlaridan biri “Qobusnoma”da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomuz 
fikrlar bayon qilingan bo‘lib, ular hozir ham ahamiyatini yo‘qotmagan.
Beruniy bilan zamondosh bo‘lgan Abu Abdulloh al-Xorazmiy ham o‘zining 
“Mafotih ul-ulum” (“Ilmlar kalitlari”) asarida o‘sha davr nutq madaniyatining ba’zi 
bir masalalari, devonxona ish qog‘ozlari, ularning shakllari, ishlatiladigan istiloh 
(termin)lar haqida ma’lumot beradi. Qadimgi Sharq pedagogikasining durdona 
asarlaridan biri “Qobusnoma”da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomuz 
fikrlar bayon qilingan bo‘lib, ular hozir ham ahamiyatini yo‘qotmagan.
O‘zbek mumtoz adabiy tilining homiysi, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy turkiy 
tilda go‘zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida o‘zining butun ijodi bilan o‘zbek 
tili boyliklarini, uning latif va go‘zal qirralarini kashf etdi.

Keyingi asrlarda ijod qilgan Xorazmiy, Bobur, Munis, Mashrab, Uvaysiy, 
Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar o‘g‘li, Fitrat, Behbudiy, So‘fizoda, Hamza va 
boshqa buyuk mutafakkirlar ham o‘zbek muloqot xulqi haqida o‘z fikrlarini 
turli janrlardagi asarlarida bayon etdilar. 
Monolog 
FARISHTA 
Qadim-qadim zamonlarda bir bolakay tug'ilish arafasida turgan ekan. Bir 
kun bolakay Xudodan so'rabdi: " Aytishlaricha, meni ertaga Yerga tushirmoqchi 
ekansan, lekin men shunaqa kichik va yordamga muhtoj holda qanday qilib 
yashayman u yerda? " 
Xudo javob beribdi: " Bir necha farishtalar orasidan senga ham birini qo'yganman. 
U seni kutyapti va g'amxo'rlik qilishga tayyor ".
Bolakay: " Ammo shu yerda - Jannatda turib aytishingni xohlaymanki, menga 
tabassum qilishi va qo'shiq kuylab berishi kerak" 
Xudo: "Sening farishtang har kuni sen uchun kuylaydi va sen farishtang 
muhabbatini his qilasan" 

---

Bolakay: "Qanday qilib men odamlar menga nima deyayotganlarini tushunaman? 
Axir insoniyat tilini bilmayman-ku! " 
Xudo: "Farishtang senga sen eshitgan eng chiroyli va eng yoqimli so'zlarni aytadi. 
Sabr-toqat bilan so'zlashishni o'rgatadi" 
Bolakay: " Men Sen bilan gaplashishni xohlasamchi? " 
Xudo tabassum bilan: " Farishtang senga namozni o'rgatadi" 
Bolakay: "Eshitishimcha, Yerda yomon insonlar bor ekan. Ulardan meni kim 
himoya qiladi? " 
Xudo: "Farishtang o'z hayotini xavfga qo'yib bo'lsa-da, seni himoya qiladi" 
Bolakay: "Menimcha, men doim g'amgin bo'lib yuraman, chunki seni endi ko'ra 
olmayman" 
Xudo: "Farishtang senga doim men haqimda gapiradi. Yonimga qanday qaytib 
kelishingni tushuntiradi va men doim ruhan yoningda bo'laman" 
Ayni shu palla sokinlik hukm surgan Jannat ortida shovqinlar eshitiladi. 
Bolakay ketayotgan edi. So'nggi savolini so'radi: "Yo Xudoyim, mening ketish 
vaqtim bo'lganga o'xshaydi. Sen aytgan farishtaning ismi nima, men uni nima deb 
chaqiraman? " 
Xudo: " Farishtangning ismi ahamiyatsiz, sen esa uni shunchaki ONA deb 
chaqirasan". 
Ruhimiz qush kabi jismimizdan uchib ketadi. 
Bir donishmanddan so’ralgan ekan: “Nega ayollardan buyuklar chiqmaydi?” 
- Ayollar buyuklarni yaratadi, - deb javob qilgan ekan. 
Dunyoda shunday bir ulug’ siymo borkim, bu siymo oldida biz hammamiz bir 
umrga qarzdormiz. Bu siymo – Ona! Ona farzandga mehr beradi, sevgi izhor qiladi, 
agar biror narsa bo’lsa balogardon - ona. To’qqiz oy bizni ko’tarib, ikki yil 

---

opichlab, kasal bo’lsak shifokor, yiqilsak madadkor bo’ladigan – bu Ona. Qaysi 
yoshdagi inson bo’lmasin hammani ona tuqqan, osmondan sangillab tushganimiz 
yo’q, yerdan qo’ziqorinday chiqqanimiz yo’q. Osmondan uchgan bir yulduz kimdir 
vafot etganiga dalolat deyishadi. Agar o’sha uchgan yulduz kimdirning onasi 
bo’lsa, nega osmon qulab tushmaydi. Bu onaning naqadar yuksakligidandir. 
Qaniydi Ona tabiat qo’lidan kelsa, 
Abadiy etolsa sening umringmni. 
Rozi edim Onajon iloji bo’lsa, 
Senga qo’shib bersa mening umrimni. 
Bir kechalik allang hurmati uchun, 
Yuz yillik umrimni bag’ishlasam kam. 
Ko’chirsam qalblarni qalblarga kuchin, 
Qarzim uzilmasdan qolur shunda ham. 
Ona mabodo bo’lsaydim zo’r haykaltarosh, 
Senga yuragimdan yasardim haykal. 
Yo agar bo’lsaydim mo’yqalam, naqqosh, 
Sur’ating chizardim berib ming sayqal. 
Ona oralab qolibdi sochlaringga oq, 
Ol mening sochlarim qoralarini. 
Tishlaring tushibdi xo’rsinma biroq, 

---

Ol mening tishlarim saralarini. 
Xiralashib qolmish ko’zlaringda nur, 
Ko’zlarim nurini olgin, Onajon. 
Roziman xizmating qilsam bir umr, 
Yuragim qo’rini olgin, Onajon. 
Onajon, qay birini olayin tilga, 
Men uchun chekmading ne-ne zahmatlar. 
Dilingdan qay birin ko’chiray dilga, 
Menga sarflading ne-ne fursatlar. 
Oltinga teng edi har daqiqasi, 
Mana ona meni tashvishimdan sochlaringda oq. 
Sevinch-u iztirob barcha-barchasi 
Senga ozor bergan bedorlik, charchoq. 
Ko’zingdan uyquni olgan kechalar, 
Rohatingni buzgan sho’x beboshligim. 
Oh, qalbing oliyjanob ekan bunchalar, 
Ko’zingni quvnatgan olov yoshligim. 

---

Bularni hammasi, 
Bular hammasi qalbing harorati emasmi, Ona? 
Shularni hammasi, 
Shular hammasi umringni zahmati emasmi, Ona? 
O’zing yemading, yedirding menga, 
O’zing kiymading, menga kiydirding. 
Gavhari shamchiroq tuyuldim senga, 
Go’yo, atrofimda aylanib yurding. 
Muqaddas insonsan, Ona, ulug’ insonsan, 
Aslida insonni yaratgan, Ona, 
Zamonga murabbiy, zamonga jonsan, 
Olamga nur-u ziyo taratgan, Ona, Ona, Ona!