Guruh talabasi  ahmadova durdonaxon

3. Raddiya, rad etish usullari. 
Raddiya-isbotni buzishga qaratilgan mantiqiy amaldir.
Birorta fikrning chinligini rad etish unga zid bo’lgan fikrning xatoligini ko’rsatishdan iborat 
bo’lganligi uchun, raddiyani isbotlashning xususiy ko’rinishi, deb xisoblash mumkin. 
Raddiya xam isbotlash kabi tezis (rad qilinishi lozim bo’lgan xukm), argumentlar (tezisni 
rad qiluvchi xukmlar) va demonstratsiyadan (rad etish usuli) dan tashkil topgan bo’ladi. 
Raddiya birorta masalani muxokama qilish ya’ni baxs, munozara jarayonida uchraydi. 
Baxs qatnashchilaridan biri ma’lum bir tezisni ilgari surib, uni ximoya qilsa (proponent), 
boshqasi unga qarshi chiqadi (opponent). xal qilinmagan, munozarali masalalar bo’yicha 
olib boriladigan baxslar polemika xisoblanib, unda qarama-qarshi tezislar asoslanibgina 
qolmay, balki tanqidiy analiz xam qilinadi. 
Raddiya uch xil usul bilan amalga oshiriladi: 
1.
tezisni rad etish; 
2.
argumentlarni rad etish; 
3.
demonstratsiyani rad etish. 
i. 
Tezisni 
rad etish
 
Tezisni rad etishning quyidagi usullari mavjud: 
1.
Faktlar orqali rad etish. Bu eng ishonchli va samarali usuldir. Bunda bo’lib o’tgan 
voqealarga, statistik ma’lumotlarga asoslanib tezis rad etiladi. Masalan: «Sovet 
davrida O’zbekiston mustaqil respublika bo’lgan» degan tezisni rad etish, ya’ni 
uning noto’g’ri ekanligini isbotlash uchun tarixiy faktlarga asoslanamiz. O’sha 
davrda Respublika raxbariyati birorta muxim masalani Moskvaning ruxsatsiz xal 
qila olmaganligiga dalillar keltirib, tezisni rad etamiz. 
2.
Tezisdan kelib chiqadigan natijalarning xatoligini (yoki ziddiyatli ekanligini) 
ko’rsatish orqali rad etish. Bunda tezisdan kelib chiqadigan natijalarning chin 
emasligi asoslab beriladi. Bu usul «bema’nilikka olib kelish», deb ataladi. Rad 

---

etilayotgan tezis vaqtincha chin deb tan olinadi, undan kelib chiqadigan natijalar 
aniqlanib, bu natijalarning xaqiqatga zid, noto’g’ri ekanligi isbotlanadi. Chin 
asosdan xato natija kelib chiqmaydi, aks xolda bu bema’nilik bo’ladi. 
«Bema’nilikka olib kelish» usulining formulasi quyidagicha: 
3.
Tezisni antitezisni isbotlash orqali rad etish. Rad etilayotgan tezisga zid bo’lgan 
yangi tezis (antitezis) olinadi va isbotlanadi. Uchinchisi istisno qonuniga muvofiq, 
antitezisning chinligidan tezisning xatoligi keltirib chiqariladi. Masalan, 
Prezidentimiz I.A. Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» nomli maqolasida 
«Amir Temur buyuk sarkarda bo’lgan va yozuvliklar qilgan» degan tezisni 
shunday rad etadi: «Inson bir paytning o’zida xam bunyodkor, xam yovuz bo’lishi 
mumkin emas. Ne-ne madrasayu-masjidlar, 
oliy koshonalarni qurgan
, ne-ne 
olimu fuzalolarning boshini silagan, qur’oni karimni yod bilgan inson yovuz 
bo’lmaydi. qonxo’r odam «Kuch-adolatda» deyishi mumkinmi?» 
Darxaqiqat, Soxibqiron Amir Temur xomiyligida, uning ko’rsatmasiga binoan yaratilgan 
bog’lar, qurilgan imoratlar uning bunyodkor shaxs ekanligini yaqqol isbotlaydi. 
ii. 
Argumentlarni rad etish. 
Tezisni isbotlash uchun opponent tomonidan keltirilgan argumentlar tanqid qilinib, 
ularning xatoligi yoki tezisni isbotlash uchun yetarli emasligi aniqlanadi.
Argumentlarning xatoligi tezisning xam xato ekanligini isbotlamaydi, bunda tezis chin 
bo’lishi xam mumkin: 
Argumentlarni rad etish orqali tezisning isbotlanmaganligi asoslab beriladi. 
iii. 
Isbotlash usulini tanqid qilish orqali rad etish. 

---

Rad etishning bu usulida isbotlashda yo’l qo’yilgan xatolar aniqlanadi. Bunda rad 
etilayotgan tezis chinligining, uning asoslash uchun keltirilgan argumentlardan bevosita 
kelib chiqmasligi asoslab beriladi. Isbotlash usulida yo’l qo’yilgan xato aniqlanganda 
tezis rad etilmaydi, uni qayta isbotlash talab qilinadi.
Rad etishning yuqorida ko’rsatilgan usullari ko’pincha birgalikda, bir-birini to’ldirgan xolda 
qo’llaniladi.