Guruh talabasi  ahmadova durdonaxon

12-MAVZU: ARGUMENTLASH VA 
BILIMLAR TARAQQIYOTINING MANTIQIY 
SHAKILLARI. 
 
1.2 
Argumetlash (dalillash) va ishonch-e’tiqodning shakllanishi. 
Mantiq ilmida isbotlash va dalillash tushunchalari o’zaro farqlanadi. Dalillash deb, 
biror 
fikr
, muloxazani yoki muloxazalar tizimini voqelikka bevosita murojaat qilish yo’li bilan 
(kuzatish, tajriba-eksperiment va xokazo asosida) yoki chinligi avvaldan tasdiqlangan 
boshqa muloxazalar yordamida asoslab berishga aytiladi. Dalillash bevosita yoki vositali 
bo’ladi. Bevosita dalillash xissiy bilishga, ya’ni ko’rish, tajriba-eksperiment orqali amalga 
oshiriladi. Vositali dalillash esa, chinligi avvaldan tasdiqlangan boshqa muloxazalarga 
asoslanadi va xulosa chiqarish ko’rinishida namoyon bo’ladi. Dalillashning birinchi usuli 
empirik, ikkinchi usuli nazariy bilimlarga asoslanadi. Nazariy va empirik bilimlarning 
chegarasi nisbiy bo’lganligi kabi, dalillashning yuqoridagi ikki usulga ajratilishi xam 
nisbiydir. 
Dalillashning xususiy ko’rinishi mantiqiy isbotlashdir. Mantiqiy isbotlash deb, biror 
fikr, muloxazaning chinligini, chinligi avvaldan tasdiqlangan boshqa muloxazalar orqali 
asoslashga aytiladi. Isbotlashdan maqsad-biror fikrning chinligini aniqlash bo’lsa, 
dalillashdan maqsad xam fikrning chinligini aniqlash, uning axamiyatini va muayyan 

---

faoliyat uchun qo’llash mumkinligini asoslashdir. Isbotlash jarayonida qo’llaniladigan 
chin muloxazalar (asoslar) berilgan fikrning chinligini tasdiqlash uchun xizmat qilsa, 
dalillash, bundan tashqari, dalillanayotgan fikrning boshqa shu kabi fikrlardan afzalroq 
ekanligini asoslash uchun xam xizmat qiladi. Dalillash uchun keltirilgan argumentlar 
(asoslar) isbotlash uchun keltirilgan argumentlarga nisbatan rang-barang bo’ladi. 
Dalillash shakllari bilan isbotlash shakllari bir-biriga aynan mos tushmaydi.
Isbotlash xulosa chiqarish ko’rinishida amalga oshadi. Dalillash ko’proq suxbat (dialog) 
ko’rinishida bo’lib, uning ishtirokchilaridan xar biri o’z fikrining chinligini isbotlashga, 
raqibining fikrini rad etishga va tinglovchilarning o’zini xam fikr qilishga, o’z fikrlariga 
ishontirishga xarakat qiladi. 
Dalilillash jarayonida retsipiyentlarga (lot - qabul qiluvchi) – tinglovchilarga biror fikrning 
to’g’ri yoki xatoligi asoslab beriladi va ularda shu fikrga nisbatan ishonch tuyg’usi 
shakllantiriladi. Dalillovchi shaxsning so’z san’atini qay darajada egallaganligi, ya’ni 
notiqlik maxorati tinglovchilarda ishonch-e’tiqodning shakllanishida muxim rol o’ynaydi.
Faktlar va boshqa dalillarga tayanib yuritiladigan fikr yuksak ishontirish kuchiga ega 
bo’ladi, kishilarda ishonch-e’tiqodni shakllantiradi. Bilishning maqsadi ilmiy asosga ega 
bo’lgan e’tiqodni yaratishdan iborat. Dalillash va isbotlash ishonch-e’tiqodni shakllantirish 
vositasidir. 
Ishonch-e’tiqod bu kishilarning xulq-atvori va xatti-xarakatlarini belgilab beradigan 
qarashlari va tasavvurlaridir.