Gurux elementlarining binar birikmalari va sanoatda ahamiyati

t0C H2S 
Muvozanat -3500S da о‘ngga undan yuqori temperaturada chapga siljiydi. 
Metallar bilan ta’siri (sulfidlar). 

---

Oltingurutning metallar bilan hosil bо‘lgan birikmalari yoki vodorod sulfid 
kislotasining tuzlariga sulfidlar deyiladi. 
Sulfidlarda oltingugurtning oksidlanish darajasi -2 bо‘ladi. 
Sulfidlar turli usullarda olinadi. Eng sodda usul S kukunini tegishli metall 
kukunlari bilan qо‘shib qizdirishdir: 
Fe + S = FeS Cu + S = CuS 
Metallik simob bilan oltingugurt suyuq havo temperaturasida ham birikadi. 
Oltingugurtning bu xossalaridan xonalarga metallik simob tо‘kilganda uni tozalash 
uchun qо‘llaniladi. Bunda simob tо‘kilgan joylarga qalin oltingugurt kukuni sepib 
qо‘yiladi. Hg + S =HgS hosil bо‘ladi. 
Og‘ir metallarning sulfidlari sanoatda muhim ma’danlar hisoblanadi. 
( PbS, Cu2S, HgS, FeS2….). 
Ularni kuydirish yо‘li bilan oksidlarga qaytariladi va oksidlarni qaytarib tegishli 
metallar olinadi: 
2PbS +3O2 = 2PbO +2SO2 (kuydirish); 
2PbO + PbS = 3Pb + SO2
(qaytarib kuydirish); 
yoki 
PbO + CO = CO2
+ Pb 
Vodorod sulfid. 
Vodorod sulfid rangsiz gaz (tc=-860C tk=-600C), о‘ziga xos hidli (aynigan tuxum 
hidli). 1qism H2S 100000 qism havoga aralashgan bо‘lsa ham uning о‘ziga xos 
hididan bilish mumkin. Vodorod sulfid ancha zaharli uning zaharlovchi tasiri 
gemoglobindagi temir bilan ta’sir- 
lashib gemogleobinni kislorod tashuvchi xossasini buzish yoki tо‘la faoliyatini 
ishdan chiqarish bilan tushuntiriladi. Vodorod sufid amalda temir sulfidga 
suyultirilgan HCl kislota ta’sir ettirib olinadi. 
FeS + 2HClc = Fe Cl2 + H2S
Vodorod sulfid olishning qulay usullaridan biri kukun holidagi oltingugurtni 
parafin va maydalangan asbet bilan aralashmasini ( 3 : 5 : 2 massa nisbatlarida) 
170S dan yuqori temperaturada qizdirib olinadi. Sovutilganda reaksiya tо‘xtaydi 

---

qizdirilganda yana H2S ajralib chiqadi. Daslabki aralashma oldindan tayyorlab 
qо‘yilib, H2S kerak bо‘lganda ishlatiladi (1gramm aralashma -150 ml H2S beradi). 
H2S ning kimyoviy tuzilishi oltingugurtda gibridlanishini juda kichik ekanligini 
hisobga olmasak suv molekulasining tuzilishiga о‘xshaydi. H2S molekulasi suv 
molekulasiga nisbatan ancha kam qutblangan (
HSH=900). Oltingugurtning 
nisbiy elektromanfiyligi kislorodnikiga nisbatan kam. Shu sababli vodorod 
sulfidda vodorod bog‘lanish har qanday agregat holatda ham amalda bо‘lmaydi. 
Vodorod sulfidning shaxsiy ionlanishi juda kichik, uning ionli kо‘paytmasi (H3S+) 
( HS- ) = 10-33 ga teng uning suvdagi eritmasida ionli kо‘paytmasi ancha yuqori: 
H2S + H2O H3O++HS-, PK1 = 7,3 va PK2=13,8 shuning uchun uning suvdagi 
eritmasi kuchsiz kislota. Vodorod sulfid kislotasining tuzlari–sulfidlar, og‘ir 
metallarning sulfidlari suvda erimaydi. Ishqoriy metallarning sulfidlarini suvdagi 
eritmalari oltingugurtni eritadi va polisulfidlar xosil qiladi. 
Na2S + S = Na2S2 
Na2S + 2S = Na2S3 va h. o. 
Polisulfidlarda oltingugurt miqdorining ortishi bilan eritmalar rangining 
intensivligi sariq – zarg‘aldoqdan qizil (Na2S9) ranggacha о‘zgaradi. 
Polisulfidlarning konsentrlangan eritmalarini ohistalik bilan kislota eritmasiga 
quyilsa, idish tubida og‘ir yog‘simon suyuqlik polisulfanlar hosil bо‘ladi. 
Na2Sx + 2HCl = 2NaCl + H2Sx↓ 
H2Sx – molekulasini hamma a’zolari H2S8 gacha ajratilgan. Polisulfan 
molekulalari xuddi polisulfid molekulalariga о‘xshab zigzag tuzilishiga ega. Unda 
oltingugurt atomlari sp3-gibridlanishda bо‘ladi. Zanjir polisulfidlarda metallar 
bilan polisulfanlarda esa vodorod atomlari bilan tugallanadi: 
H 
S 
S 
S 
S 

---

S 
S 
H 
Kimyoviy tuzilishi bо‘yicha faqat disulfanlar farq qiladi, ular vodorod peroksid 
bilan analogdirlar: 
H 
S S 
H 
910 
920 
Polisulfanlar suvda kislota, shu bilan birga kislota kuchi, po lisulfid ionida S 
2x 
oltingugurt atomining sonini ortishi bilan ortib boradi. Masalan, H2S4 tetrasulfon 
kislotasi sirka kislotasidan kuchliroq, vodorod sulfidga nisbatan esa juda kuchli 
hisoblanadi. 
Polisulfidlar polisulfanlarga nisbatan barqaror hisoblanadi, ular oksidlovchi va 
qaytaruvchi xossalarini namoyon qiladi. 
Polisulfidlarning ishlatilish sohasi turli tumandir. Ishqoriy metallarning, ammoniy 
va kalsiy va bariyning polisulfidlari insektofungidsidlari – qishloq xо‘jalik 
ekinlarining zararkunandalari hamda kasalliklariga qarshi kurashuvchi kimyoviy 
preparatlar sifatida ishlatiladi. 
Pо‘latdan va chо‘yandan yasalgan buyumlarni korroziyaga chidamligini oshirish 
uchun ularning sirti ammoniy, kaliy va natriy polisulfidlari bilan sulfirlanadi va 
qoraytiriladi. 
Natriy va kaliy polisulfidlari aralashmasi (oltingugurt jigari) bilan kо‘nchilik 
sanoatida terilardan junni tо‘kishda foydalaniladi. Oltingugurt jigarining ta’siri 
nafaqat uning kuchli ishqorliligida balki oksidlovchi ta’sirida hamdir. Bulardan 
tashqari polisulfidlar su’niy kauchukning ayrim turlarni sintez qilishda ishlatiladi. 

---

Ishqoriy va ishqoriy–yer metallarining sulfidlari hamda ammoniy sulfid suvda 
yaxshi eriydi. Qolgan sulfidlar eritmalardan (hatto nordon eritmalardan ham) 
harakterli rangda suvda erimaydigan chо‘kma holida ajralib chiqadi: 
Masalan: FeSO4 + (NH4)2S = FeS↓ + (NH4)2SO4 
2BiCl3 + 3H2S = Bi2S3↓ + 6HCl 
Cu(NO3)2 + H2S = CuS↓ + 2HNO3 
Quyidagi sulfidlar nordon eritmalardan vodorod sulfid yordamida chо‘ktiriladi: 
HgS, Ag2S, PbS, CuS – qora rangli; 
SnS, Bi2S3 – jigar rangli; 
As2S3, As2S5, SnS2, CdS – sariq rangli; 
Sb2S3 , Sb2S5- zarg‘aldoq rangli; 
(HgS – tabiatda qizil qon rangda uchraydi, unga kinovar deyiladi) Quyidagi 
sulfidlar ammiakli eritmalardan ammoniy sulfid (NH4)S2 ta’sir ettirib 
chо‘ktiriladi: 
FeS, NiS, CoS – qora rangli; 
MnS – binafsha rangli; 
ZnS- oq rangli; 
(NH)2S – mо‘l bо‘lganda tushgan chо‘kma eriydi va eruvchan tio tuzlarni hosil 
qiladi. 
SnS2, Sb2S5, Sb2S3, As2S3, As2S5, MoS3, WS3, V2S5. 
Alyuminiy (III), temir (III) va xrom (III) sulfidlarning suvli eritmalarini olib 
bо‘lmaydi, ular suvda gidrolilanib sulfidlar о‘rniga juda kam eriydigan oq 
Al(OH)3, qо‘ng‘ir Fe(OH)3, kulrang –havorang Cr(OH)3 lar hosil qiladi va 
vodorod sulfid ajraladi. 
Masalan: 
Al2(SO4)3 + 3(NH4)2S + 6H2O = 2Al(OH)3↓ + 3(NH4)2SO4 + 3H2S↑ 
Buning sababi, reaksiyada dastlab hosil bо‘ladigan Al2S3, Fe2S3 va Cr2S3 tuzlari 
juda kuchsiz asos va kuchsiz kislota (H2S) dan hosil bо‘lganliklari uchun ular 
tо‘liq qaytmas reaksiya bilan gidrolizga uchraydi: 
Al2S3 + 6H2O = 2Al(OH)3↓ + 3H2S↑ 

---

Shu sababli bunday tuzlar faqat quruq usulda olinadi: 
2Al + 3S = Al2S3 
О‘z navbatida oltingugurt ishqorlarning qaynoq eritmalarida disproporsionirlash 
reaksiyasiga kirishadi: 
3S0+ 6NaOH = 2Na2 
2