H husanov, M. L. Tursunxodjayev, A. R. Bakiyev moliyaviy menejment

© 
«Voris 
nashriyot» 
MChJ, 
2006. 
2

---

SO‘Z BOSHI 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston iqtisodiyotida ham 
keskin o‘zgarishlar sodir bo‘layapti. Bu, o‘z navbatida, boshqaruvning oldingi 
uslublaridan tubdan farq qiladigan uslublarni taqozo etsa, bir vaqtning o‘zida, 
xuddi shu narsaning o‘zi yangi toifadagi mutaxassislarning bo‘lishini ham talab 
qiladi. Hozirgi sharoitda bunday yangi toifadagi mutaxassislar chuqur va keng 
qamrovli bilimlarga ega bo‘lishlari, o‘zlari tanlagan mutaxassisliklarning kasbiy 
sirlarini a'lo darajada mushohada eta olishlari, puxta o‘ylangan va har taraflama 
asoslangan qarorlarni qabul qilishga qodir bo‘lishlari lozim. 
Nozik va o‘ta murakkab soha hisoblangan moliya sohasida faoliyat 
ko‘rsatishni orzu qilgan shaxslarga nisbatan bozor iqtisodiyoti sharoitida juda 
yuqori talablaming qo‘yilishi, tabiiydir, Moliyaviy munosabatlar tizimini (makro 
va mikro darajada) muvaffaqiyatli boshqarish uchun moliyachi-mutaxassis o‘zi 
tanlagan soha faoliyatini yaxshi talqin qila olishi, uning o‘ziga xos xususiyatlarini 
chuqur idrok eta olishi va nihoyat, xo‘jalik yuritishning eng samarali darajasiga 
erishish uchun moliyaviy vosita va stimullardan oqilona foydalana olishni bilishi 
kerak. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitiga yaxshi moslasha oladigan va bilimdon 
mutaxassislarni tayyorlashda zamonaviy darslik va o‘quv qo‘llanmalarining 
ahamiyati oshib bormoqda. Negaki, ular o‘quvchini moliyaviy va tijoriy 
faoiiyatning sirlari, moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning tamoyillari va 
ulardan amaliyotda foydalanishning xilma-xil shakl hamda uslublari bilan 
tanishtiradi. Shu munosabat bilan mamlakatimiz iqtisodiyotiga bozor 
munosabatlari shiddat bilan kirib kelib va shunga mos ravishda rivojlanayotgan bir 
paytda zamonaviy talablarga javob bera oladigan darslik yoki o‘quv 
qo‘llanmalariga bo‘lgan talabning kuchayganligi tasodifiy emasdir. Bu, ayniqsa, 
moliyaviy yo‘nalishdagi o‘zbek tilidagi adabiyotlarga tegishlidir. 
Buning boisi yana shundaki, O‘zbekistonlik o‘quvchi sobiq ittifoq davrida 
o‘z ona tilida birorta ham moliyaviy yo‘nalishdagi darslik va o‘quv qo‘llanmasidan 
bahramand bo‘la olmadi. O‘zbek olimlari moliyaviy sohaga doir moliya, kredit, 
pul muomalasi va hokazolar bo‘yicha o‘z kitoblarini rus tilida yozib, ma'ruzalarni 
ham auditoriyada o‘zbek yigit-qizlari o‘tirgan bo‘lishiga qaramasdan o‘zga tilda 
o‘qishga majbur bo‘ldilar. O‘zbek tiliga davlat maqomi berilganligiga o‘n olti yil 
bo‘lganligiga qaramasdan hanuzgacha bu sohada birorta ham o‘zbek tilida darslik 
3

---

yoki o‘quv qo‘llanmasi nashr etilmadi. 
E'tiboringizga havola etilayotgan moliyaviy menejmentga bag‘ishlangan, ilk 
o‘zbek tilidagi o‘quv qo‘llanma o‘n besh bobdan iboratdir. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yuritish falsafasi tubdan o‘zgardi. 
Endilikda u xarajatli psixologayaga asoslanmasdan, balki talab va taklifning real 
tahliliga asoslanadi. Adolat tushunchasi ham bunday sharoitda butunlay boshqacha 
talqin qilinib, endilikda u moddiy va boshqa resurslarni bir tekis taqsimlashni 
emas, balki mehnat natijalariga qarab taqsimlanishini anglatadi. Bozor 
iqtisodiyotida barcha boshqaruv qarorlariga o‘z ta'sirini ko‘rsatuvchi tavakkalchilik 
omilining ahamiyati kuchayadi. 
Ana shularni e'tiborga olgan holda kitobning dastlabki bobida mualliflar o‘z 
diqqat e'tiborlarini qiymatning nomarksistik nazariyasi bo‘lgan marjinalizmga 
(ishlab chiqarish omillarining cheklangan foydaliligi va cheklangan unumdorligi 
nazariyasi) va bozor iqtisodiyoti sharoitida alohida ahamiyat kasb etuvchi 
moliyaviy qaror qabul qilish asoslariga qaratishdi. Bu yerda, dastlab, baho 
siyosatini ishlab chiqish bilan bog‘liq muammolar va bu muammolarni hal etishda 
inobatga olinishi lozim bo‘lgan omillar ustida to‘xtalib o‘tilgan, ishbilarmonlik 
tavakkallari va ularni pasaytirish uslublari to‘g‘risidagi ma'lumotlar aks ettirilgan, 
investitsion qaror qabul qilishning mezonlari, diskontlashtirish va moliyaviy 
menejmentning asosiy ko‘rsatikichlariga tegishli fikrlar bayon etilgan. Bu 
masalalarni to‘la o‘zlashtirib olmasdan turib bozor iqtisodiyotining afzalligini, 
uning mohiyatini va tijoratning moliyaviy mexanizmini tushunish qiyin bo‘ladi. 
Kitobning navbatdagi ikki bobi xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy-
ekspluatatsion ehtiyojlari va qarziy mablag‘larni jalb etish siyosatiga 
bag‘ishlangan. Bu o‘rinda o‘quvchiga unchalik tanish bolmagan moliyaviy richag 
samarasi, qarz olishning oqilona siyosati va bank tanlash mezonlari kabi 
masalalarga alohida e'tibor berilgan. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi sub'ekt maksimum 
foyda olishni maqsad qilib faoliyat ko‘rsatganligi uchun mazkur kitobning 
to‘rtinchi va beshinchi boblarida xarajatlarni minimallashtirish va foydani 
maksimallashtirish, korxona moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining tahlili, foydaning 
taqsimoti, dividend va ishlab chiqarishni rivojlantirishning oqilona siyosati kabi 
masalalar o‘rin olgan. Shuningdek, ishlab chiqarish richagi samarasi, moliyaviy 
barqaror zahirasi, moliyaviy strategiya matritsalari, to‘lovga qobillik va moliyaviy 
barqarorlik ko‘rsatkichlariga tavsifnomalar ham o‘z aksini topgan. 
4

---

Kitobning so‘nggi boblari moliyalashtirish va kreditlashtirishning 
mamlakatimizda ilgari qo‘llanilmagan yangi zamonaviy shakllari bo‘lgan 
faktoring, lizing va qimmatli qog‘ozlar bozoriga bag‘ishlangandir. 
Kitobni yozish jarayonida mualliflar xalqaro miqyosda keng qo‘llanilib 
kelayotgan ayrim atama va iboralarni o‘z holicha qoldirishga qaror qilishdi. 
Masalaga bunday yondoshish, bir tomondan, o‘z ona tilimizni ma'lum ma'noda 
boyitsa, ikkinchi tomondan — bu narsa sivilizatsiyalashgan ko‘p asrli bozor 
tarixiga ega bo‘lgan va xorijiy mamlakatlarda mavjud bo‘lgan jahon tajribasidan 
bahramand bo‘Iish imkonini beradi. 
Sizga taqdim etilayotgan ushbu kitob moliyaviy menejment masalalariga 
bag‘ishlangan o‘zbek tilida yozilgan ilk ilmiy urinish hisoblanadi. Mualliflar 
kitobning sifatini oshirishga xizmat qiluvchi barcha taklif va mulohazalarni chuqur 
minnatdorchilik bilan qabul qiladilar. 
Ushbu o‘quv qo‘llanmani tayyorlash jarayonida katta xizmat qilgan 
“Menejment” kafedrasining xodimi Nafisa O‘lmasovna Xalilovaga mualliflar o‘z 
minnatdorchiliklarini bildiradilar. 
5

---

KIRISH 
,,Moliyaviy menedjment“ kursida moliyaviy infratuzilmaning shakllanish 
davriga tegishli korxona va tijorat tashkilotlari moliya bozorida uni boshqarish 
jarayoni bilan bog‘liq iqtisodiy, tashkiliy, huquqiy va ijtimoiy masalalar 
o‘rganiladi. 
Ob'ekti — takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etuvchi mablag‘lar 
umumiy qiymati baholanishini hamda amaldagi qonuniylik va me'yoriy hujjatlar 
doirasida turli tashkiliy huquqiy shakldagi korxonalarning pul mablag‘larini davlat 
tomonidan muvofiqlashtirish va boshqarish sohasida orttirilgan amaliy tajribadir. 
Maqsadi — moliyaviy menejment korxona va tijorat yuzasidan nazariy va 
amaliy tahlil qilish va shuningdek, qonunchilik, me'yoriy hujjatlar, tadbirkorlik 
faoliyati sohasidagi bozor o‘zgarishlari tajribasi umumlashtirilishi asosida takror 
ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etuvchi mablag‘lar umumiy qiymati 
baholanishi va umumiy pul sarmoyasi o‘zaro munosabatlarining xolisona 
g‘oyalarini va qonuniyatlarini asoslab berishdan iboratdir.