H husanov, M. L. Tursunxodjayev, A. R. Bakiyev moliyaviy menejment

Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar: 
— bu korxonaning bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatga berilgan qarzlari; 
— debitorlik qarzlari. 
Balansning eng yirik bo‘limlaridan biri bu moddiy ishlab chiqarish 
zahiralaridir. Ular moddiy aktivlar bo‘lib quyidagi maqsadlarni amalga oshirishda 
ishlatiladi: 
— oddiy ish jarayonida sotilgan tovarlarni hisobga olishda; 
— korxonaning ichki ishlab chiqarish ehtiyojini hisobga olishda; 
17

---

— sotiladigan tovarlarni uzluksiz ishlab chiqarishni ta'minlashda. 
Moddiy ishlab chiqarish zahiralari aylanma aktivlarning eng kam 
likvidlanadigan bo‘limidir. Bu bo‘limning pul mablag‘larini aylantirishga, nafaqat 
iste'molchini topish, balki undan pul olish uchun ham vaqt kerak bo‘ladi. Moddiy 
ishlab chiqarish zahiralari bo‘limining tahlili moliyaviy boshqarish samaradorligi 
va ishlab chiqarish zahiralari uchun korxonaning barcha aktivlari qatorida katta 
ahamiyatga egadir. Bu masala xususida keyingi mavzularda ham keng o‘rin 
berilgan. Mahsulotning tannarxi moddiy ishlab chiqarish zahiralarini baholashning 
bazasi hisoblanadi. Bir xil turdagi xom ashyoni sotib olish vaqtiga qarab shu 
muddat bo‘yicha tovarning tannarxi belgilanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini 
baholashda quyidagi usullardan foydalaniladi: 
— har bir sotib olingan xom ashyo va tovarlarning haqiqiy tannarxi bo‘yicha 
hisoblash usuli; 
— o‘rtacha tannarx bo‘yicha hisoblash usuli; 
— sotib olingan vaqt asosida hisoblashning FIFO usuli; 
— oxirgi sotib olish narxi bilan tannarxni hisoblashning LIFO usuli. 
Demak, korxona o‘zining moliyaviy xo‘jalik faoliyatidan kelib chiqib 
mustaqil ravishda baholash usulini tanlab oladi. 
Asosiy vositalar — bu shunday vositalarki, ular moddiy shaklga ega bo‘lib 
o‘zlarining boshlang‘ich qiymatlarini korxonada ishlab chiqariladigan 
mahsulotlarning tannarxiga asta-sekin, ya'ni yemirilish asosida va uzoq muddat 
davomida o‘tkazadilar. Ulaming tarkibiga korxonaning binosi, inshoatlari, asbob-
uskunalari, transport vositalari, xo‘jalik jihozlari va boshqalar kiradi. 
Nomoddiy zahiralar shunday vositalarki, ular mahsulotni ishlab chiqarish 
jarayonida bevosita qatnashmaydigan lekin korxonaning faoliyatiga o‘z hissasini 
qo‘shishda bilvosita, ya'ni shart-sharoit yaratishda qatnashuvchi aktivlardir. 
Korxonaning balansida uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar bo‘yicha 
majburiyatlarni alohida ajratish orqali, ya'ni boshqa korxonalarning qimmatli 
qog‘ozlar va obligatsiyalariga moliyaviy qo‘yilmalar samarasini bilish maqsadida 
va muddati bir yil bo‘lgan kreditlar, qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar bilan 
birgalikda bu bo‘lim uning bozordagi moliyaviy faoliyatini aks ettiradi. 
Buxgaltyeriya hisobida bo‘ladigan o‘zgarishlar hozirgi moliyaviy menejer 
tomonidan kamroq tuzatishlar kiritish imkonini berayotganligiga qaramasdan, 
balansning aktiv qismida qo‘shimcha ko‘rsatkichlarni hisoblash muhimligini 
ko‘rsatadi. 
18

---

Bundan kelib chiqqan holda quyidagilar amalga oshiriladi: 
1. Aktivlar bo‘yicha balansda xarajatlar summasiga tuzatishlar kiritilishi. 
2. Aylanmadan tashqari mablag‘lar tarkibiga uzoq muddatli debitorlik 
qarzlarni kiritish kerak, chunki moliyaviy menejment tarmog‘ida qisqa va uzoq 
muddatli qarorlarni ajratib olish muhimdir va ularni ajratish chegarasi 12 oyni 
tashkil etadi. 
3. Moddiy ishlab chiqarish zahiralari tarkibidan kelasi davr xarajatlari 
chiqarib tashlanadi. 
Balansning passiv qismida xo‘jalik sub'ektlari va kompaniyalarning 
moliyaviy qo‘yilmalar manbalari bo‘yicha qarorlari ko‘rsatiladi. Moliyaviy 
menejment uchun passiv moddalarning quyidagi guruhlarini ajratib olish muhim: 
1. Qisqa muddatli majburiyatiar. 
2. Uzoq muddatli majburiyatlar. 
3. Xususiy kapital. 
Qisqa muddatli majburiyatlar asosan bir yilgacha bo‘lgan muddat ichida 
uziladi va quyidagi moddalarni o‘z ichiga oladi: 
— to‘lovga mo‘ljallangan veksellar va hisoblar; 
— majburiyatlar bo‘yicha guvohnomalar; 
— kompaniyaga va xo‘jalik sub'ektlariga davlat tomonidan soliq to‘lovlari 
muddatini cho‘zish (hisobda kredit sifatida qaraladi); 
— ish haqini to‘lash bo‘yicha korxonaning qarzlari. 
Qisqa muddatli majburiyatlarni alohida guruhga ajratib olish korxonaning 
likvidlik monitoringi uchun muhimdir. 
Uzoq muddatli majburiyatlar — bu to‘lash muddati bir yildan ko‘p bo‘lgan 
majburiyatlardir. 
Uzoq muddatli majburiyatlar asosan quyidagilardan iborat: 
— uzoq muddatli qarzlar va kreditlar; 
— obligatsiyalar va to‘lovga byerilgan uzoq muddatli veksellar; 
— nafaqa to‘lash bo‘yicha va uzoq muddatli ijara haqini to‘lash bo‘yicha 
majburiyatlar. 
Navbatdagi ko‘rsatkich — bu xususiy kapital yoki korxona aksiyadorlik 
kompaniyasi bo‘lsa, aksiyadorlik kapitali hisoblanadi. 
Endi qo‘yilgan kapital masalasiga kelsak — bu xususiy mulk egalari 
tomonidan amalga oshirilgan investitsiya ajratmalaridir. Ularga qo‘yilgan 
kapitalning nominal qiymati, emission mukofot puli va ba'zi bir boshqa 
19

---

qo‘yiladigan kapitalning qiymatiga ta'sir etadigan ko‘rsatkichlar kiradi. 
Sof foyda — bu korxona o‘zining faoliyati davomida olgan foydasidan soliq 
va dividendlar ayirmasiga teng. 
Endi moliyaviy hisobotning natijalarini ko‘ramiz: Moliyaviy natijalar 
to‘g‘risida hisobot moliyaviy menejr uchun muhim bo‘lgan quyidagi 
ko‘rsatkichlarni aks ettiradi: 
— mahsulot sotuvidan tushgan daromad; 
— foydaga solinadigan soliq; 
— korxona ixtiyorida qolgan foyda; 
Shunday qilib, moliyaviy boshqaruv tarmog‘ida korxona quyidagi 
ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi kerak: