H husanov, M. L. Tursunxodjayev, A. R. Bakiyev moliyaviy menejment

Banklar, qimmatli qog‘ozlar bozorida-investitsiya institutlari sifatida. 
O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorida banklarning investitsiya institutlari 
sifatida faol ishlashi tijorat banklari uchun faoliyatning bu turi foydali ekanligi 
hamda, umuman, fond bozorida raqobatchilik muhitini faollashtirishga yordam 
berishi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon beradi. 
131

---

O‘zbekiston tijorat banklari, qonunchilikka muvofiq ravishda, qimmatli 
qog‘ozlar bozorida brokerlik va dilerlar sifatida ishtirok etmoqda. Brokerlik 
vazifasi tobora kengayib borayotgan banklarning brokerlar idorasi tarmog‘i orqali 
amalga oshirilmoqda. 
Agar tijorat banki vositachilik faoliyatini amalga oshirsa, uning 
operatsiyalari O‘zbekiston qonunchiligida ko‘zda tutilganidek, fond birjasi orqali 
o‘tishi kerak. 
Xususiylashtirish investitsiya fondlari (XIF) dasturi qimmatli qog‘ozlar 
bozorida, shunindek, umuman moliya bozorlaridagi vaziyatni juda o‘zgartirib 
yuboradi. Bir tomondan, yangi investitsiya institutlarining ta'siri kuchaydi, 
qimmatli qog‘ozlar bozori infrato‘zilmasi kengaydi, ikkinchi tomondan esa, tijorat 
banklari XIFning aksiyalarni tarqatish bo‘yicha xizmat ko‘rsatib, qimmatli 
qog‘ozlar bozorida o‘z ishtirokini kengaytirdi. 
O‘zbekiston Respublikasi Xalq banki aholi o‘rtasida XIF aksiyalarining 
asosiy tarqatuvchisi bo‘lib qoldi. Turon bank ham bunga faol qo‘shildi. Shubha 
yo‘qki, boshqa tijorat banklar ham XIF dasturida qatnashish istagini bildirib, 
qimmatli qog‘ozlar bozorining bugingi jarayonda o‘z o‘rinlarini egalaydilir va shu 
bilan universallashuvga bo‘lgan yo‘nalishlarini tasdiqlaydilar. 
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq, tijorat banklari trast 
operatsiyalari bilan shug‘ulanishga haqlidir. Qimmatli qog‘ozlar bozorining 
shaklanishi va xususiylashtirish jarayonlarning kengayish darajasiga qarab, bunday 
operatsiyalar ulaming amaliyotida katta o‘rin tutishi mumkin. Avvalambor, bu — 
banklar tomonidan jismoniy va huquqiy shaxslar uchun vakillik xizmatlari 
ko‘rsatilishiga taaluqlidir, lekin ta'minotni yaxshilab ishlab chiqish talab qilinadi. 
Tijorat banklari tomonidan trast operatsiyalarini amalga oshirish bir qancha 
jihatdan foydalidir. Birinchidan, ularning yordamida tijorat banklari uzoq muddatli 
moliya resurslar qimmatli qog‘ozlarga yig‘ilishi va birjadagi operatsiyalarni 
amalga oshirish uchun ishtatilishi mumkin. Ikkinchidan, bank qimmatli 
qog‘ozlarni boshqarishdan vositachilik haqi undirib, bu qog‘ozlardan keladigan 
daromaddan ulush oladi. Uchinchidan, bank o‘zining emas, boshqalarning kapitali 
bilan operatsiyalarni bajaradi, faqat trast shartnomasi doirasidagina ular uchun 
javobgar bo‘ladi, asosiy tavakkalchilik esa qimmatli qog‘ozlar egasiga tegishli 
bo‘ladi. 
Bugungi O‘zbekiston tijorat banklari o‘z pul mablag‘lari va qimmatli 
qog‘ozlarini ularga ishonishga tayyor mijozlarni faol izlamoqdalar. Bunda banklar 
132

---

qimmatli qog‘ozlar bozorining foydali deb hisoblangan buginida ishlab, mijozlarga 
daromad olish, ishonib topshirilgan mablag‘larni qaytarish va ulardan foydalanish 
muddatlari to‘g‘risida butun hisobotni taqdim etish majburiyatini o‘z zimmalariga 
olmoqdalar. Trast operatsiyalari, bank mutaxassislari fikri bo‘yicha, kelgusida 
qimmatli qog‘ozlar bozorining butun jabhasini egallaydi. 
Hozircha trast operatsiyalari O‘zbekiston tijorat banklari o‘rtasida keng 
rivojlangan deb bo‘lmaydi. O‘zbekistonda bu operatsiyalarning vaqtincha 
cheklanganligi bu turdagi operatsiyalarning, shunindek, moliya bozorining o‘zi 
yetarlicha ishlab chiqilmaganligi bilan bog‘liqdir. 
Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi tadbirkorlik faoliyati turlaridan biri, qimmatli 
qog‘ozlarning hisobini yuritish va ularni saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan va depozitar 
deb atalgan faoliyatdir. O‘zbekiston tijorat banklari uni umumiy bank litsenziyasi 
asosida yuritish huquqiga egadirlar. Depozitariylar qimmatli qog‘ozlarni naqd va 
naqdsiz shakltarda saqlashi mumkin. Banklar ob'ektiv ravishda depozitar 
vazifalarni amalga oshirishga ko‘proq moslashgan bo‘lib, qimmatli qog‘ozlar 
bozorining rivojlanishi, uning qatnashchilari soni pshib borishi bilan 
depozitariylarga bo‘lgan talab ham o‘sib boradi. Bugun esa, tijorat banklarining 
depozitar funksiyasi amalda ishga tushirilmagan. Bu vazifani asosan «Vaqt» Milliy 
depozitariysi amalga oshirmoqda, bu sohada u yakka hukmron bo‘lib qoldi. 
Banklararo elektron to‘lovlar tizimini joriy etish bu vazifalarni ta'minlashda 
dastlabki qadam bo‘ldi. Fond bozori qatnashchilari o‘zaro hisob-kitoblarini faqat 
kompyuter telekommunikatsiya aloqa tizimi asosidagina tezlashtirishlari mumkin. 
Shu tufayli kommunikatsiya tizimini yaratish banklar uchun nihoyatda dolzrab 
vazifadir. 
O‘zining texnik jihatdan jihozlanishini faol yaxshilab borayotgan tijorat 
banklari, bu operatsiyalarni muvaffiqiyatli amalga oshirishlari mumkin.