H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

O‘zbekiston iqtisodiyotidagi o‘tish jarayonlarining o‘ziga xos 
jihatlari 
O‘zbekiston yuqorida aytib o‘tilgan uchinchi guruh mamlakatlari qatoriga 
kiradi. Shuning uchun uning o‘tish jarayoni o‘ziga xos jihatlari ma’lum 
darajada sobiq sotsialistik mamlakatlarning o‘tish holati jihatlarini tavsiflaydi. 
Birinchidan, bu o‘tish jarayonidan avvalgi o‘ziga xos boshlang‘ich holat - 
rejali iqtisodiyot. Bunda iqtisodiyotdagi aloqalar xarakteri odatdagi industrial-
bozor tizimidagi aloqalardan mutlaqo o‘zgacha. Shu sababli bunday 
mamlakatlarda bozor munosabatlarining rivojlanishi ma’lum ma’noda o‘z 
indallosidan boshlanadi. Ikkinchidan, bunday mamlakatlarda o‘tish jarayonlari 
ilg‘or tamoyillarni shunchaki orttirish yo‘li bilan kechmaydi, ular 
iqtisodiyotning tub sifat o‘zgarishlari, avvalgi munosabatlarning yemirilishi 
bilan muqarrar bog‘liqdir. Shu ma’noda olganda, bu tadrijiy rivojlanish emas, 
inqilobiy jarayondir. 
Uchinchidan, jamiyatning mavjud ishlab chiqarishi tarkibiy tuzilishini, 
iqtisodiyoti tuzilishini barbod etish zarurati ana shu o‘zgarishlar jarayonida 
talaygina ijtimoiy-iqtisodiy chiqimlar (ishlab chiqarishning o‘zgarish vaktidagi 
tushkunligi, aholi hayot darajasining pasayishi, mentalitetning o‘zgarishi v.h.) 
muqarrar ekanligini anglatadi. To‘rtinchidan, O‘zbekiston o‘tish iqtisodiyotining 
o‘ziga xos jixatlari ma’lum darajada respublikalararo xo‘jalik aloqalarining 
uzilishi, sobiq ittifoqining hamda O‘zaro Iqtisodiy Yordam Kengashining 
parchalanishi bilan izohlanadi. Beshinchidan, O‘zbekistonning o‘ziga xosligi 
Osiyo qit’asidagi boshqa sotsialistik mamlakatlarga nisbatan unda sotsialistik 
(rejali) iqtisodiyot ayniqsa, uzoq vaqt hukm surganligida namoyon bo‘ladi. 
«O‘tish iqtisodiyoti» tushunchasi haqida 
Hozirgi dunyo o‘tish holatining murakkabligi, serqirraligi «o‘tish 
iqtisodiyoti» atamasining mazmuni bir xil emasligi bilan ham izohlanadi. 
Ta’kidlab o‘tilganidek, jahon hamjamiyatining barcha mamlakatlari ma’lum 
darajada o‘tish holatida turibdi, keng ma’noda olganda, butun jahon 
iqtisodiyotini bugungi kunda ana shunday -«o‘tish iqtisodiyoti», desa bo‘ladi. 
Shu bilan birga, uning ichida o‘tish iqtisodiyotining bir necha xil turlari 
mavjud. Amalda, o‘tish iqtisodiyoti haqida gap borganida, u ana shunday, 
nisbatan tor ma’noda tushuniladi. Shu ma’nodan kelib chiqadigan bo‘lsak, 

---

298 
«o‘tish iqtisodiyoti»ni mamlakatlar iqtisodiyoti, desa bo‘ladi. Biz Rossiya, 
O‘zbekiston, Ukraina, Litva, Polsha, Chexiya, v.h. mamlakatlarning o‘tish 
iqtisodiyotini nazarda tutyapmiz. Shu o‘rinda mamlakatlarning o‘tish 
iqtisodiyoti (keyingi bayonlarda uni ana shunday deb tushunamiz) - jahon 
hamjamiyati ulkan o‘tish holatining bir qismi ekanligini unutmaslik lozim. Bu 
shuni anglatadiki, masalan, O‘zbekistonning o‘tish iqtisodiyoti, birinchidan, 
mamlakat ichki xususiyatlarini, ikkinchidan, boshqa sobiq sotsialistik 
mamlakatlardagi shu xildagi jarayonlar bilan umumiy jihatlarni; uchinchidan, 
rivojlanayotgan mamlakatlardagi o‘tish jarayonlari (davlat mulkiga egalikning 
o‘zgarishi, bozor munosabatlarining keng ko‘lam kasb etishi va h-k.) bilan 
ba’zi o‘xshash jihatlarni; to‘rtinchidan, bu juda muhim, postindustrial jamiyatga 
o‘tish jihatlarini ham o‘z ichiga oladi.
So‘nggi jihatni inkor etish O‘zbekiston iqtisodiyotini jahon taraqqiyotining 
yagona oqimidan ajratib olishni anglatgan bo‘lar edi, bu har tomonlama to‘g‘ri 
emas.