H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova
Download 7.36 Mb. Pdf ko'rish
|
Surma Kumush rang oq metall, qattiq, mo‘rt, T s = 630ºC, T qayn = 1640ºC, elektr va issiqlikni o‘tkazadi. Tabiatda: surma yaltirog‘i, Sb 2 S 3 – antimanit. Sb – qadim zamondan ma'lum. 2Sb 2
3 + 9O
2 = 2Sb
2 O 3 + 6SO 2 ; Sb 2 O 3 + 3C = 2Sb + 3CO Sb (sariq, Cl 2 eriydi) = Sb(qora, d=5.3) = Sb(kul rang, d=5.8) Sb qotishmalarga ularga qattiqlik berish uchun qo‘shiladi. Sb, Pd, Sn qo‘shilgan qotishma tipografik metall deyiladi yoki gart va tipografik shriftlar tayyorlashda ishlatiladi. O‘z birikmalarida As, Sb ga o‘xshaydi, undan metallik xossalari kuchliliga bilan farq qiladi: 2Sb + 6HCl = 2SbCl 3 + 3H
2
2Sb + 3H 2 SO 4 = 2H 3 SbO 3 + 3SO
2 ; Sb + 3HNO 3 = H
3 SbO
3 + 3NO
2
SbH 3 (stibin) – surma gidrid zaharli gaz, hidi H 2 S ga o‘xshaydi. 2SbH 3 = 2Sb + 3H 2
Sb ning metallar bilan hosil qilgan birikmalari aktimanidlar deyiladi: AlSb, GeSb, ZnSb – yarim o‘tkazgichlar elektronikada ishlatiladi. Sb 3 O 3 – surma (III) angidridi, amfoter oksid, asosli xossasi kuchliroq. Sb 2 O 3 + 6HCl = 2SbCl 3 + 3H
2 O Sb 2 O 3 + 3H 2 SO 4 = Sb
2 (SO
4 ) 3 + 3H 2 O Sb 2 O 3 + 2NaOH = 2NaSbO 2 + H
2 O natriy metasurmanit Sb 2
3 + 6NaOH = 2Na 3 SbO
3 + 3H
2 O natriy ortosurmanit Surmanit kislota oq cho‘kma Sb(OH) 3 Surmaning tuzlariga ishqor qo‘shib olinadi: SbCl 3 + 3NaOH = Sb(OH) 3 + 3NaCl
Bu cho‘kma kislota va asoslarda yaxshi eriydi. Surma (III) xlorid suvda oson gidrolizga uchraydi: SbCl 3
2 O = Sb(OH) 2 Cl + 2HCl Sb(OH) 2 Cl = SbOCl + H 2 O SbOCl – antimanil xlorid yoki surma oksixloridi. Surma (V) oksidi. Kislotali xossaga ega. Sariq rangli suvda yaxshi eriydigan modda. Sb 2 O 5 + 3H 2 O = 2H
3 SbO
4 surma kislotasi HSbO 3
H 4 Sb 2 O 7 – pirosurmanat kislota 3Sb
2 O 5 + 2KOH + 5H 2 O = 2K[Sb(OH) 6 ] 3Sb 2 O 3 + 4HNO 3 + 7H 2 O = 6H
3 SbO
4 + 4NO
Sb 2 O 5 +10HCl=2SbCl 3 +2Cl
2 +5H
2 O
368
Tabiatda erkin holda va birikmalar holida ko‘p tarqalgan. Vismutli oxra – Bi 2 O 3 . Vismut yaltirog‘I – Bi 2 S 3 . Vismut pushti rangli yaltiroq metall. Suyuqlanish temperaturasi 271ºC. 4Bi + O 2 = 2Bi 2 O 3 Sariq rangli vismut (III) oksidi nitrat kislotada eriydi: Bi 2
3 + 6HNO
3 = 2Bi(NO
3 ) 3 + 3H 2 O Bi(NO 3 ) 3 + 2H
2 O = Bi(OH) 2 NO
+ 2HNO 3
Bi(OH) 2 NO 3 = BiONO
3 + H
2 O Hosil bo‘lgan tuz vismutilnitrat deyiladi. Bi + 4HNO 3 = Bi(NO 3 ) 3 + NO + 2H 2 O Bi + 6H 2 SO 4 = Bi
2 (SO
4 ) 3 + 3SO 2 + 6H 2 O Vismutin (BiH 3 ) juda beqaror hosil bo‘lgan zahoti darhol parchalanadi. Tuzlarga ishqorlar ta'sir ettirib gidroksidi olinadi: Bi(NO
3 ) 3 + 3NaOH = Bi(OH) 3 + 3NaNO 3
BiCl 3 – kuchli gidroskopik modda, gidrolizga uchraydi. BiCl 3
2 O = BiOCl + 2HCl Bi 2
3 – qora qung‘ir rangli cho‘kma. BiCl 3
2 S = Bi
2 S 3 + 6HCl Vismut (III) birikmalari tibbiyotda ishlatiladi. Toza vismut yadro reaksiyalarida issiqlik o‘tkazuvchi modda sifatida ishlatilishi ma'lum. Vismut – 50%, qo‘rgoshin – 25%, qalay – 12,5% va kadmiy – 12,5% qotishma 70ºC da suyuqlanib, o‘t o‘chirgich probka sifatida ishlatiladi. Bi 2 O 5 – qizil qora rangli kukun modda. HBiO 3 – kislotaning tuzlari ma'lum (NaBiO 3 ). Bu
tuz kuchli oksidlovchi. Mishyak, surma va vismutning tibbiyotdagi o‘rni. Mishyak va uning birikmalari juda zaharli moddalar, shunga qaramasdan ular meditsinada ishlatiladi. KAsO 2 juda ham oson olinadi: K 2 CO 3 + As
2 O 3 = 2KAsO 2 + CO 2
Hosil bo‘lgan tuz nerv sistemasi juda bo‘shashganda, anemiya kasalligida ishlatiladi. Na 2 HAsO 4 0,5 va 1,0 % eritmalar sifatida kamqonlikda va nevroz kasalliklarida buyuriladi. As 2 O 3 nevroz va nevrastaniyada va teri kasalliklarida ishlatiladi. Shuningdek stomatologiyada ham ishlatiladi. Vismutning nitratli tuzlari bir necha xil holatda antiseptik sifatida oshqozon ichak yallig‘lanishida ishlatiladi.
13-MAVZU V-А guruhcha elеmеntlari. Azot va uning birikmalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: 10-12 ta
Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya Jonlantirish uchun savollar 1.Guruh elementlariga umumiy tasnifnoma; 2. Azot,uning birikmalari, vodorodli va kislorodli birikmalari; 3.Fosfor,olinishi,oksidlari,kislotalari; 4. Azotli va fosforli o‘g‘itlar; 5. Mishyak, surma, vismut,ularning birikmalari.
369
mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1V-А guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. Azot va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. O`quv
mashg`ulotining maqsadi: V-Аguruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish. Педагогик вазифалар:
V-Аguruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash;
guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ;
Azotning olinishi va
xossalarini umumlashtirib tushuntirish;
birikmalrini hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish;
Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish;
mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash.
V-Аguruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar;
Azot birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar;
Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar;
ish daftarlariga yozadilar
. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara.
Darslik, ma'ruza matni,
o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar.
Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona.
Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali – Blits) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari va vaqti Faoliyat o`qituvchii talabalar 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq)
1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi,
ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. Tinglaydilar, yozib oladilar
370
2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 2.1. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi;
2.1.Savollar bеradi. 2.2. Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki Blits jadvalini to`ldiradi . 3-bocqich. Yakuniy (10 daq)
3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu ―Fosfor. Mishyakning birikmalari va xossalari ‖ bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. Savollar bеrishadi
Ilova:
Blits o`yin «V A guruh elеmеntlari.Azot mavzusi buyicha laboratoriya mashg`ulotini bajaraman» 4 jadval. Blits sxеmasining topshiriqlari Gurux
baxosi Gurux
xatosi Tugri
javob Yakka
xato Yakka
baxо Xarakatlar mazmuni
Azot mеtall yoki mеtallmas
Azot xona tеmpеraturasida kaysi mеtall bilan ta'sirlashadi
Azotning kislorod bilan ta'sirlanishi tеmpеraturasi
Azotning mеtallar bilan birkmasining
Azotning vodorodli birmalarida oksidlanish darajasi
Azotning kismlorodli birkmalarini olinishi
Nitirit kislotaning xossalari
Nitrat kislotasining mеtallar bilan ta'siri sxеmasi
Bilet № 1
1. NH
2 -NH
2
2. Qanaqa birikmalarga kiradi Si 3 N 4 , P
3 N 5 , BN,Ge 3 N 4 3. N
2 +O 2
4. NH 3 + Br
2 = 5. 2NH 4 Cl + CaO 6. CaCN 2 + H 2 O = 371
7. Na 2 NH +Na= 8. (NH 4 ) 2 CO 3
9. NH 4 NO 2
10. Nomlang :[Ag(NH 3 ) 2 ]Cl
Bilet № 2 1. Nomlang [Co(NH 2 OH)
6 ]Cl
3 ligandni toping. 2. N 2
4 + 4AuCl
3 = 3. N 2 H 4 + O 2 = 4. NH 3 + NaClO= 5. NH 2 Cl + NH 3 =
6. NH 2 OH+I 2 +2NaOH=
7. Ag 2 N 2 O 2 +2HCl= 8. NO 2 +NO=
9. N 2 O 3 +2KOH=
10. NaNO 3 =
Bilet № 3 1. As 2 O 3 + 2HNO
3 + 2H
2 O=
2. KJ + 2KNO 2 + 2H 2 SO 4 = 3 SO
2 + 2NO= 4. 2NO+O 2 = 5. H 2 + 2NO 2 =
6. 2NO 2 + F 2 + 2H
2 O=
7. H 2 O + N 2 O 5 = 8. Sn + 4HNO 3 = H
2 SnO
3 +
9. HNO 3 = 10. NaNH 4 HPO 4
Bilet № 4
1. NH 2 -NH
2
2. Qanaqa birikmalarga kiradi Si 3 N 4 , P
3 N 5 , BN,Ge 3 N 4 3. N
2 +O 2
4. NH 3 + Br
2 = 5. NH 4 Cl + CaO 6. AlN + H 2 O = 7. NaNH 2 + Na = 8. NH 4 Cl = 9. NaNH 4 HPO 4
10. Nomlang [Cu(NH 3 ) 4 ]SO
4
Bilet № 5 1. H 2 N-NH 2 + HCl
2. N 2 H 4 + 2J 2 = 3. HNO 3 +6H= 4. HN 3 +2KI+2H 2 O=
5. Cu+N 2 O= 6. NH 2 OH+I 2 +2NaOH=
7. C+HNO 3 = 8. AgNO 3 = 9. KNO 3 + S + C = 10. Hg(NO 3 ) 2 =
Bilet № 6 1. Ca 3 (PO 4 ) 2 +3SiO 2 + C = 2. PH 3 +HI= 372
3. H 2 HPO
2 +AgNO
3 +H 2 O= 4. NaH 2 PO
= 5. Ca 3 (PO
4 ) 2 + 3H 2 SO 4 = 6. 2NO 2 + F 2 + 2H
2 O=
7. H 2 O + N 2 O 5 = 8. Sn + 4HNO 3 = H
2 SnO
3 +
9. HNO 3 = 10. Bi 2 O 3 + 6HNO
3 =
Bilet №7
1. NH 4 NO 2 = 2. Ca+N
2 = 3. CaC 2 + N
2 =
4. 4NH 3 + 3O 2 = 5. (NH 4 ) 2 SO 4 + Ca(OH) 2 =
6. Na + 2NH 3 = 7. (NH 4 ) 2 SO 4
8. (NH 4 ) 3 PO 4 9. [NH
4 ] 2 Cr 2 O 7
10. Nomlang [Co(NH 3 ) 6 ]Br
3 Bilet № 8 1.N 2
4 + HNO
2 = 2. NH 3 + NaClO= 3. NH 2 Cl + NH 3 =
4. NH 2 OH+FeSO 4 +H 2 SO 4 = 5. Cu+3HN 3 = 6. 2N 2 O= 7. HN 3 +2KI+2H 2 O=
8. KJ + 2KNO 2 + 2H 2 SO 4 = 9. SO
2 + 2NO= 10. 2NO+O 2 = Bilet № 9 1. NO
2 + H
2 O=
2. N 2 O 5 =
3. NO 2 + NaOH= HNO 2 4. PbS + HNO 3 =
5. Pt + HNO 3 + HCl= 6. S+6HNO 3 (kons)=
7. KNO 3 = 8. P+5HNO 3 +2H 2 O=
9. PH 3 +KMnO 4 +12H
2 SO4=
10. PCl 5 +H 2 O=
Bilet №10 1. Zn(NO 3 )
= 2. Zn + H 2 SO
+ As 2 O 3=
3. MnSO 4 +5NaBiO
3 +16HNO
3 = 4. AsF 5 +KF=
5. Sb 2 O 5 + 3H
2 O =
6. Mg 3 Bi 2 +6HCl=
7. POCl 3 +3H 2 O=
8. Zn +H 2 HPO 2 +2H
2 SO 4 = 9. As + 5HNO 3 + 2H
2 O
373
10. As 2 O 3 +2KOH+3H 2 O= 14-MAVZU Fosfor, mishyak birikmalari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: 10-12 ta
Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot
1Fosfor va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. 2. Mishyak va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. O`quv
mashg`ulotining maqsadi: Fosfor, mishyak birikmalari va xossalari o`rgatish.
Pеdagogik vazifalar:
Fosforning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish;
Mishyak birikmalarini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish;
oid masalalar еchishni tushuntirish;
mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash.
V-A guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Fosforning olinishi va xossalarini biladilar; Mishyak birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar .
Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara.
Darslik, ma'ruza matni,
o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar.
Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona.
Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali –BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar Download 7.36 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling