H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

Ul’tramikroskop yordamida ma’lum hajmdagi zarrachalarning soni
hisoblab topiladi, lekin zarrachaning shakl va o’lchamlarini bevosita aniqlab 
bo’lmaydi. Asbobning sxemasi – rasmda keltirilgan.

-rasm. Ul’tramikroskop sxemasi 

Ul’tramikroskopda manbadan tushayotgan nur bilan ko’rinadigan nur bir-

biriga perpendikulyar bo’ladi. Manbadan chiqqan nur mikroskopda tushmaydi, 

---

---

45

shuning uchun biz bu mikroskopda qorong’ilikni ko’ramiz. Agar manbadan
chiqqan nur kolloid zarrachaga tushsa, kolloid zarracha bu nurni yoyadi, 
zarrachaning o’zi esa yorug’lik manbai bo’lib xizmat qiladi. Ul’tramikroskopdan
foydalanib, zarrachaning o’lchamini hisoblab topsa bo’ladi. Bunda 1litr hajmda 
dispers faza miqdorini bilib, tekshirilayotgan sistemada zarrachalarning og’irligini
bilish mumkin, ya’ni: 
m=nvd (2)
bunda: m-barcha zarrachalarning og’irligi, n-soni aniq zarrachalar, v-bitta 
zarrachaning hajmi, d-dispers faza zichligi.
2-chi tenglamadan zarrachaning hajmi quyidagicha topiladi: 
;

nd

m

V


3
3

4


r

V



(3)
Agar kolloid zarracha shar shakliga ega bo’lsa, shu zarrachaning radiusini 

hisoblab topib bo’ladi:
3
4

3

nd

m

r



(4)
Kolloid sistemalarni boshqa optik usullar bilan ham tekshirish mumkin – 

rentgenografiya, elektronografiya va boshqalar.
Tayanch iboralar 
Yorug’likning tarqalishi. Yorug’likning kolloidlarga yutilishi. Polixromiya.
Faradey-Tindal’ effekti. Opalestsensiya. Difraksiya. Reley qonuni. Nefelometriya. 
Kolloidlarning ranglari. To’lqin uzunligi.