Халқаро қишлоқ хўжалиги тараққиёти

3. Пакана, ярим пакана мева боғларини ташкил этиш учун 
қўйиладиган агротехник талаблар
Ёш дарахтларни парвариши. Дарахтлари мўл сифатли ҳосил 
олиш учун жойни тупроқ ва сув шароитидан келиб чиққан ҳолда пух-
та ўйланган дифференциялашган агротехник тадбирларни ўтказиш 
лозим
Биринчи экилган йилидан бошлаб дарахтлар яхши ўсиш кучига 
эга бўлиб, мевали куртаклар ҳосил қила бошлаши лозим Шунинг 
учун ёз давомида кўчатлар тупроқ шароитидан келиб чиқиб, 10-18 
маротабагача яхшилаб суғорилади. Кўчатнинг атрофи 3-4 маротаба 
10-12 см чуқурликда юмшатилади. Ўсув даврида 2-3 маротаба мине-
рал ўғит билан озиқлантирилади. Ўғитлар чуқур (10-12 см ) берилади 
ва иложи борича кетидан сув қуйиб суғориш яхши натижа беради. 
Ҳар бир сувдан сўнг, сув қуйилган жўякларни юмшатиш зарур.
Ўзбекистон шароитида ёш, пакана, ярим пакана бўйли боғларни 
қатор орасига 2-3 йил давомида, симбағазли боғларни қатор орасига 
фақат экилган йили оралиқ экинлар экиб фойдаланиш мумкин, агар 
шунга эҳтиёж бўлса. Лекин ривожланган мамлакатларда: Европа 
мамлакатларида, АҚШ ва бошқа, ёш мевали боғларни қатор ораси-
дан фойдаланиш самарасиз ҳисобланади ва у ёш боғ агротехникасига 
путур етказади деб ҳисобланади. Бунга энг асосий сабаб, чет элларда 
барча ишлар жараёни механизациялашган. Мевали боғларни қатор 
орасига бу механизмлар сиғмайди. Шу сабабдан уни орасида етиш-
тириладиган маҳсулотни таннархи юқорилашиб кетиб, иқтисодий 
самарасиз бўлади.
Ёш боғларни қатор орасига сабзавот (карам, помидор, бодринг 
ва б.) ва картошка экса бўлади. Боғларни қатор орасига маккажўхори, 
буғдой ва шунга ўхшаш бўйчанг ва маълум вақт (пишиш арафаси-
да) сувдан чекланувчи экинлар экиш ярамайди. Чунки улар дарахт-
ларга соя қилиб, қатор орасида ҳавони айланишига ҳалақит беради. 
Пишиш даврида сувдан чеклаш, буғдой, арпа ва бошқа, дарахтларни 
касалланиш ва қуришга олиб келиши мумкин. Айниқса боғ экилган 
йилда чунки дарахтларни илдиз системаси заиф бўлади ва у етарлича 
ривожланмаган бўлади.
Ёш боғлар қатор оарсига экиладиган экинларга табиийки озуқа 

---

37 
37 
берилади, дарахт шу озуқадан фойдаланади деб ўйлаш нотўғри 
бўлади. Дарахтларни у даврда тарқалиш кенглиги чегараланган 
бўлади, айниқса биринчи йили ва у оралиқ экинга берилаётган 
озуқадан фойдалана олмайди. Шунинг учун дарахтларга озуқани 
алоҳида бериш лозим
Ўзбекистон шароити ўзига хос хусусиятларлга эга. Ёз ойи иссиқ 
ва қуруқ бўлади. Бунда ҳавода намлик пасайиб кетиши билан бир 
вақтда ёш боғларни қатор орасидаги тупроқ ҳам қуриб кетади. Бу жа-
раён барча мевали боғлар учун салбий таъсир қилади.
Маълумки олма, айниқса нок дарахтлари ҳавони ва тупроқни на-
млигига анча талабчан, уларни миқдори рисоладагидек бўлса улар 
яхши ўсади ва ривожланади. 
Олма денгиз сатҳидан 700-1000 м баландликда нок 800-1200 м
баландликда яхши ўсади ва ривожланади. Бу баландликда ҳавони ва 
тупроқни намлиги мўътадил бўлади. Мевали боғларни қатор ораси-
га оралиқ экин экилганда уларга қўшимча ишлов бериш натижасида 
суғориш, қатор орасидаги тупроқни намлиги ва ўсаётган ўсимлик 
баргларидан доим сув парланиб туриши (транспирация) ҳисобига 
мевали боғни тупроғида ҳам ҳавосида ҳам нам миқдори анча юқори 
бўлади. Бу жараён дарахтларни ривожланишига ижобий таъсир эта-
ди.
Тупроқни 
устки 
қисми 
ўсимликларни 
палаги 
билан 
ҳимояланганлиги сабабли намлик даражаси етарли бўлади ва у 
ерда микроорганизмларни фаолияти, ривожланишига яхши шаро-
ит яратилганлиги сабабли уларни миқдори ҳам кўп бўлади. Бу эса 
тупроқнинг унумдорлигига жудаям ижобий таъсир этади.
Ҳаводаги намликни етарли бўлиши ўсимликни ер устки қисмини 
ривожланишига ижобий таъсир этади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон 
шароитида ёш дарахтлар ораларини оралиқ экинлар билан банд 
қилиш боғни ривожланишига ижобий таъсир этади, ернинг самара-
дорлигини ва унумдорлигини оширади.
Боғни орасида оралиқ экинлар экиб фойдаланганда жудҳам кеч-
ки экинлар экиш тавсия этилмайди. Оралиқ экинларни охирги ича-
диган сув муддати 15 сентябридан кеч бўлмаслиги лозим Бундан кеч 
бўлса дарахтларни қишга тайёрланишига салбий таъсир этади. 

---

38 
38 
Дарахтларни оралари ўт босмаслиги учун, ёшига қараб 40-80 см
кенгликда эрта баҳорда гербицидлар билан ишлов берилса анча са-
марали бўлади.
Кузда ёш боғларни 
қа тор орасини октябрь 
ойининг охири, ноябрь 
ойи нинг бошларида 22- 
25 см чуқурликда сўка 
билан хайдалади. Ҳай-
довдан олдин азот, фос-
фор ва калий ўғитлари 
солинса яхши самара бе-
ради. Ҳайдалганда қатор 
орасидаги тупроқни ўртага олиб ҳайдалади (всвал). Сўка ва трактор 
дарахтдан 50-60 см яқинроқ масофага бормаслиги лозим Чунки 
ундан яқин бўлса сўка дарахтнинг илдизини, трактор дарахт танаси-
ни шикастлайди. Бундай хайдовда дарахтни қатори тракторнинг чап 
томонида бўлиши лозим
Эрта баҳорда тупроқ ишловга етилиши билан хайдалган май-
дан 15-17 см чуқурликда ПРВН-2,5А агрегати билан, қатор орасига 
сиғсоа (катор оралари 4 м кўп бўлганда) КЗУ-3 агрегати билан қатор 
ораси чизелланади ва лозим бўлса керакли оралиқда суғориш учун 
ариқ олинади. Иккинчи йилдан дарахт ораларига махсус агрегатлар 
билан ишлов берса бўлади. Қатор орасини ва дарахтлар орасини бир 
йўла ишлов беришда дарахтларнинг тагини ишлов берадиган агрегат-
ларни ишлов берадиган чуқурлиги 10-12 смни. ташкил қилиши лозимки.
Агрегатларни ишловга тайёрлашда шуларга аҳамият бериш ло-
зим, айниқса махсус қўшимча ҳаракатланадиган секцияли культива-
торларда.
Ёш боғларнинг қатор орасини оралиқ экинлар билан банд 
қилганда, дарахт ораларини ёз давомида 3-4 маротаба қўлда юм-
шатиб чиқилади. Экилгандан сўнг 2-3 йиллари пакана, ярим пакана 
бўйли пайвандтагда барпо қилинган боғлар 6-8 маротаба суғорилади. 
Албатта кузда ҳам суғорилади (сентябрь-октябрь).
Қишлашга тайёрланиш жараёнида дарахтлар қуриб қолмаслиги 
учун қатор ораси қора шудгорда ушланса ҳар суғоришдан сўнг қатор 
ораларига культиватор ёрдамида ишлов берилади.

---

39 
39 
Замонавий интенсив боғларни қатор оралари, айниқса симбағазли 
боғларда оралиқ экинлар билан банд қилинмайди. Қатор оралари-
ни чим ўт билан қоплаб, дарахт ораларига махсус механизм билан 
ёки гербицидлар ёрдамида ишлов бериб, тоза сақланади. Дарахтлар 
қатор оралари чим ўт билан қопланган бўлса, уларнинг бўйи 20-25 
смга етганида махсус техника билан ўриб, майдалаб қатор орасига 
ташлаб кетилади. Келгусида у чириб, тупроқ таркибидаги чиринди-
ни миқдорини оширишга омил бўлади.
Бир йил давомида ўтларнинг ўсишига қараб 2-4 маротаба 
ўрилади. Охирги ўримни иложи борича тупроқ қатламига яқинроқ 
қилиб (пастроқ) ўриш мақсадга мувофиқдир. Бунда зараркунанда ва 
касалликлар қишлаш макони иложи борича камайтирилган бўлади. 
Шу билан бир вақтда дарахтларни қатор орасидаги тупроқни ҳар хил 
емиришлардан (эррозия) сақлайди.
Дарахтлар ҳосилга киргунча ҳар йили уларнинг атрофига ми-
нерал ўғитлар берилади. Кузда 80-120 г фосфорли, 30-40 г калийли, 
60-70 г азотли ва баҳорда 70-80 г азотли ўғит таъсир этувчи модда 
ҳисобида берилади. Улар дарахтнинг атрофини юмшатиш йўли би-
лан тупроққа 7-8 см чуқурлигида кўмиб юборилади.
Дарахтлар ҳосилга кириши билан бериладиган ўғит миқдори 
ҳосилга қараб ошиб боради. Шу билан бир вақтда ўғит бериш нис-
батлари ҳам ўзгаради. Барча мевали дарахтларда мева куртагини 
ҳосил қилиш даври ёзнинг иккинчи ярмига тўғри келади. Бу жараён-
ни нормал ўтиши учун бир қанча жараёнлар маъсул. Шу билан бир 
вақтда асосий омиллардан бири озуқа.
Озуқа бўлганда ҳам фақат азот эмас, балки унга қўшимча қилиб 
фосфор ва калий ўғити ҳам берилса мақсадга мувофиқ бўлади. Фос-
фор ўғити мева куртагини ҳосил қилиш жараёнини (дифференция) 
жадаллаштириб, уни сифатли ўтишига маъсул бўлса, калий ўғити 
ҳам бу жараёнда актив иштирок этиб, дарахтни барча қисмларини 
қишга сифатли тайёрланишига ижобий таъсир этади.
Шунинг учун бериладиган фосфор ва калий ўғитининг тенг яр-
мини ёзнинг иккинчи ярмида берилса яхши самара беради.