Ham antonimiyaliq paradigma

III.2. Antonimlerdiń sóz shaqaplarina qatnasi
Antonimler har qanday tildiń sózlik quraminda belgili orindi ieleydi. Olardiń bir ózgesheligi sipatinda antonimlik jupliqlardiń birdey sóz shaqabina tiyisli boliwin atap kórsetiw mumkin. Tilde antonimlik jupliqlardiń birewi bir sóz shaqabinan, ekinshisi basqa bir sóz shaqabinan bolmaydi, yaģniy olar bir sóz shaqabinan boliwi kerek. Biraq soni da esapqa aliw kerek, leksika-semantikaliq usil arqali bir sóz shaqabinan ekinshi bir sóz shaqabina awisqan sózler de antonim boladi. Misali: jaqsi ham jaman sózleri leksika-semantikaliq usil arqali atliqqa ótken jaģdayda da antonim boladi. Maselen, Jaqsi bar jerde, jaman bar, Jorģa bar jerde, jortań bar (T.Jumamuratov). Aqmaqtiń aģasi bolģansha, Aqilliniń inisi bol (Qq.x.n-m.). Alarmanģa altaw az, Berermenge besew kóp (Qq.x.n-m.).
Hazirgi qaraqalpaq tilindegi antonimlerdiń sóz shaqaplarina qatnasin uyrenip qaraģanimizda, atliq, kelbetlik, rawish ham feyiller arasinda antonimiya qubilisi ushirasadi. Asirese, kelbetlikler menen rawishler arasinda sózlerdiń antonim boliwi ónimli bolip, bul olardiń semantikasina baylanisli boladi. Sonday-aq, qaraqalpaq tilinde ayirim almasiqlar ham tańlaq sózlerdiń arasinda da antonimler ushirasadi: anaw-minaw, tót-tóte-tóte, jit-kushko ham t.b. Biraq, bul qubilis atalģan sóz shaqaplarinda tek bireń-sarań sózler arasinda bolģanliqtan, jumista olarģa arnawli toqtap otirmadiq. Bul bapta tiykarinan antonimlerdiń qurilisi boyinsha turleri ham atliq, kelbetlik, feyil, rawishlerden jasalģan antonimler uyrenildi.


Atliqlardan jasalģan antonimler
Atliqlardiń quraminda antonimiya qubilisi kóplep ushirasadi. Qaraqalpaq tilindegi atliqlardan jasalģan antonimler óz ara qarama-qarsi munasibetlerdi ańlatip keledi. Misali: Bardiń isi parman menen, Joqtiń isi arman menen (Berdaq). Birdi birew beredi, Kópti miynet beredi (Qq.x.n-m.). Batir bar jerde, qorqaq bar, Dushshi bar jerde ashshi bar, Toy bar jerde jiraw bar (T.Jumamuratov).
Atliq antonimler temasi bir qansha darejede quramali bolip, kóp ģana maselelerdi óz ishine aladi. Til biliminde waqitti, tarepti, jinisti ham tuwisqanliqti bildiretuģin sózler arasindaģi antonimiya aniq ham isenimli turde dalillengen dep qarawģa bolmaydi. Biraq, rus til biliminde bul masele jóninde bir qatar jumislar islengen. Misal ushin, professor V.N.Klyuevaniń maqalasinda waqitti bildiriwshi antonimler haqqinda bahali pikirler bayan etilgen. Bul maqalada sutkaniń bir-birinen eń uzaq bólekleri ham eń kóp jaqtiliqqa ham eń kóp qarańģiliqqa ie bolģan bólekleri bir-birine qarama-qarsi qoyiliwi, tiykarinan, olardiń atlari, yaģniy erte-kesh, kun-tun ham t.b. antonim bola aliwi mumkin ekenligin aytqan.1 Tilshi alim E.I.Rodicheva waqit ham tarep manisin bildiriwshi antonimlerdi tómendegishe belgileydi:2 waqitqa baylanisli antonimlerdi belgilew ushin sutka sheńber sipatinda sawlelendirilse, bul sheńber orayinan ótkiziletuģin tik siziqlardiń qarama-qarsi tareplerindegi tochkalar ham olardiń atlari bir-birine antonim esaplanadi. Sonday-aq, bir jildi da sheńber sipatinda kóz aldimizģa keltirsek, olardiń qarama-qarsi materiklerindegi mawsimlerdiń atlari bir-birine antonim bola aladi. Til biliminde jinisliq ham tuwisqanliqqa tiyisli: ata-ana, bala-qiz, er-hayal, ógiz-siyir, qoraz-tawiq siyaqli sózler kóp waqitlardan berli antonimler qatarinda qaralip kiyatirģan edi. Bunday pikirler ózbek til biliminde de ushirasadi.3 Biraq, keyingi jillari jazilģan ilimiy jumislarda jinisliq ham tuwisqanliq mani bildiriwshi sózler antonimler qatarinan alip taslandi. Rus tilindegi antonimlerdi tereń analiz qilģan L.A.Vvedenskaya da usi pikirdi qollap-quwatlaydi.4 Ózbek til biliminde R.Shukurov ta olardi antonimler dep sanamaydi.5 Biz bul maselege baylanisli pikirler menen tereń tanisa otirip jinisliq ham tuwisqanliq mani ańlatiwshi sózlerdi antonimler dep esapladiq. Sebebi olar kontekstler ishinde bir-birine qarama-qarsi manide qollanilip keliwi mumkin. Olar arasindaģi qarama-qarsiliq antonimlerdiń ayriqsha bir turin quraydi. Duris, olardiń arasinda logikaliq oray bolmaydi. Misali: Akeń kuew, óziń jien, Degiship tur dayiń seniń (Berdaq). Ulimda usi, qizim da usi, Alla bolģay jalģiz dosi (Berdaq). Hayallar awil-eldiń qaziwinda, erkekler eki bastan - qosshi (SH.Seytov). Har qashan er kisi hayalina, hayali erine miyrimli bolip qarasa, Allataala da olarģa raxmet nazeri menen qaraydi («Hadis»ten).
J.Musin qazaq tilindegi atliq sózlerden jasalģan antonimlerdi leksikaliq manisi jaģinan alti toparģa ajiratadi.1 R.Shukurov ózbek til bilimindegi atliqlardan jasalģan antonimlerdi leksikaliq manisi jaģinan segiz toparģa bólip kórsetedi.2
Til bilimindegi atliqlardan jasalģan antonimlerdiń joqarida kórsetilgen miynetlerdegi siyaqli toparlarģa bóliniwin qaraqalpaq tilindegi atliq antonimler ushin da qollaniwģa boladi. Biz jumisimizda joqarida kórsetilgen miynetlerden aytilģan pikirlerden kelip shiqqan halda qaraqalpaq tilindegi atliqlardan jasalģan antonimlerdi leksikaliq manisi jaģinan tómendegidey toparlarģa bólip uyrendik.