Ham antonimiyaliq paradigma

Tubirleri hár qiyli antonimlerdiń paradigmasi
Bir antonimlik qatarģa kiretuģin har qiyli tubirli antonimler eki har qiyli sóz jasaw uyasina kiretuģin eki sóz jasaw paradigmasina ie. Misali, aq-qara antonimlik qatardiń aģzalari aq-qara, aģi-qarasi, aqlaw-qaralaw sóz jasaw paradigmasiniń quramina kiredi.
Har qiyli tubirli antonimler eki tarepleme baylanisip keledi: a) antonimler arasindaģi qarama-qarsiliģiniń semantikaliq qatnasi boyinsha; b) sóz jasaw baylanisi jaģinan formal-semantikaliq qatnasi boyinsha. Eger de eki sóz jasaw paradigmasin olardiń antonimiyaliq qatnasi boyinsha jaylastirsaq, onda gorizontal baģdardaģi baylanis – yaģniy qarama-qarsiliģi boyinsha manilik baylanis, vertikal baģdardaģi baylanis – sóz jasaw baylanislariniń formal-manilik ģarezliligi payda boladi.
dos dushpan
dosliq dushpanliq
doslarsha dushpanlarsha
Bul misalda sóz jasaw ham oppozitsiyaliq baylanis ajiralģan ham har qiyli baģdarlarģa baģdarlanģan. Har qiyli tubirli antonimlerdiń sóz jasaw paradigmasi daslepki sózge tiykarlanip toparlarģa bólinedi. Daslepki basqish retinde tubir antonimlik qatar tańlanadi. Misali, jarli-bay, jannet-dozaq, dos-dushpan, aq-qara, turpayi-nazik, ģarri-jas siyaqli antonimlik qatarlar birinshi basqishtaģi antonimler esaplanadi.
Antonimler sapaliq mani yamasa sapaliq belgilerdi bildiriwshi sózler esaplanadi. Zatlar, qubilislar, hareketler sapaliq belgileri boyinsha jaqsi yamasa jaman, kólemi boyinsha ulken yamasa kishi, salmaģi boyinsha awir yamasa jeńil, orinģa qatnas boyinsha uzaq yamasa jaqin boladi. Manilerdegi zat ham qubilislardiń sapaliq belgileri aniq ham toliq sawlelengen sózler antonimlerdi payda etedi. Sózlerdiń antonim boliwin belgilewde logikaliq oray tusinigi belgili orindi ieleydi.
Antonimler qurilisina qaray birdey tubirli antonimler ham har qiyli tubirlerden jasalģan antonimlerge bólinedi. Antonimler menen sinonimler arasinda oģada tiģiz baylanis bolip, olar bir-birin aniqlaw xizmetin atqaradi. Antonimlik-sinonimlik qatar leksikani sistemali uyreniwde ahmietli leksika-semantikaliq kategoriya bolip tabiladi. Qanday da bir sózdiń antonimin tabiw ushin oniń sinonimin yadqa tusiremiz ham kerisinshe bir sózdiń sinonimin tabiw ushin oniń antonimin paydalanamiz. Sózlerdiń antonimin aniqlawda olardiń kóp maniligin de esapqa aliw kerek. Maniniń rawajlaniw barisinda sózdiń tiykarģi manisi de, awispali manisi de payda bolip, olar kontekstte bir de tarayip, bir de keńeyip qollaniladi. Kóp manili sózler barliq manilerinde yamasa tek bir manisinde antonim boliwi mumkin. Misali, aq sózi óziniń tiykarģi reńdi bildiriw manisinde qara sózine antonim boladi. Sonday-aq, ol haq, hadal, taza degen awispali manilerinde qara sóziniń awispali manidegi jaman, haram manilerine antonim boladi.
Antonimler enantiosemiya qubilisi menen óz ara tiģiz baylanisli. Enantilsemiya qubilisinda bir sóz keminde eki mani ańlatip, olar óz ara qarama-qarsi qoyiladi: kózli boliw - a) kózi bar boliw; b) kózi kórmey soqir boliw.
Antonimiya qubilisi turaqli sóz dizbeklerinde de ushirasadi. Bir sóz turaqli sóz dizbegine antonim boliwi da mumkin, yamasa eki turaqli sóz dizbegi bir-birine antonimlik qatnasta boliwi mumkin.
Qaraqalpaq tili frazeologiyasinda antonimiya qubilisi da kóplep ushirasadi ham olar ónimli qollaniladi. Biz tilimizdegi frazeologiyaliq sóz dizbekleriniń sóz shaqaplarina qatnasin uyrenip qaraģanimizda, tiykarinan atliq, kelbetlik, feyil, rawish manili frazeologizmler arasinda antonimiya qubilisi kóplep ushirasatuģinliģi malim boldi. Misali: … kerek bolsa al dep til qatip edi, shiģarma sestińdi! - dep bir baspashi miltiģin gózlep atiwģa meyil berdi (K.Sultanov). Ernazar timsirayip, illa dep awzin ashpadi (K.Sultanov). Tas bawirlar eldiń kulin kókke suwirmaqshi (T.Qayipbergenov). Olar qizdi qashan akeler eken dep uyiqlamay otirģan Qayiptiń jan ashirlari (K.Sultanov). Ońbasin, qoy awzinan shóp almaytuģin bala (J.Aymurzaev). Ol jarli bolsa da er kókirek bolip ósken, kóterip soqpay bir jigit edi (SH.Seytov).