Ham antonimiyaliq paradigma

II.2. Antonimlerdiń klassifikatsiyasi
Til biliminde antonimlerdi bir neshe aspektlerde klassifikatsiyalaw tajiriybesi ushirasadi. Eń daslep quramindaģi sińarlariniń manisiniń óz ara qarsiliq darejesine qaray toliq antonimler ham yarim antonimlerge ajiratiladi.2 Bul klassifikatsiyada yarim antonimlerge birdey tubirden affiksler arqali jasalģan antonimlerdi kirgizgen. Sonday-aq, antonimlerdi birdey tubirli ham har qiyli tubirden jasalģan antonimler dep klassifikatsiyalaw ushirasadi.1
Ayirim antonimler semantikaliq strukturasi toliq qarama-qarsi sińarlardan payda bolģan bolsa, ayirim antonimler semantikaliq qurilisiniń ayirim leksikaliq manisi qarama-qarsi sińarlardan ibarat boladi. Usinday jaģdaylarģa baylanisli antonimiyani eki pozitsiyadan klassifikatsiya jasaw tajiriybesi de ushirasadi:
1. Sózlerdiń óz ara qarama-qarsi keliwi leksikaliq manilerine qaray klassifikatsiya jasaladi;
2. Sózlerdiń óz ara qarama-qarsi leksikaliq manileriniń stilistikaliq boyawģa ieligine qaray klassifikatsiya jasaladi.
Antonimlerdiń komponentleri polisemantikaliq sóz boliwi da, monosemantikaliq sóz boliwi da mumkin. Antonim sińarlari bolģan sózlerdiń kóp maniligi usi sózlerdiń óz ara barliq leksikaliq manileri menen de, yamasa ayirim leksikaliq manileri menen de qarama-qarsi boliwi ushin mumkinshilik beredi. Antonimlerdiń sińarlari bolģan sózler mine usinday óz ara qarama-qarsi leksikaliq manilerine qaray eki turge ajiratiladi:
1. Sińarlariniń leksikaliq manisi qarama-qarsi bolģan antonimler, yaģniy absolyut antonimler;
2. Komponentleriniń ayirim leksikaliq manisi qarama-qarsi bolģan antonimler.
Absolyut antonimlerdiń komponentleri bolģan sózler óziniń leksikaliq manisi óz ara qarama-qarsi bolip keledi. Maselen, atliq sóz shaqabina kiretuģin qimbatshiliq-arzanshiliq, jaqsiliq-jamanliq, rawish sóz shaqabina kiretuģin burin-soń, erte-kesh, kelbetlik sóz shaqabina kiretuģin ras-ótirik, aq-qara antonimleri absolyut antonimler. Sebebi bul absolyut antonimlerdiń har birindegi har bir sińar monosemiyaliq sózlerden ibarat. Yaģniy sózlerde tek bir ģana monosemantikaliq óz ara qarama-qarsiliq bolģani ushin olar antonimlerdi payda etip tur. Antonim sińarlari bolģan sózler óz ara absolyut qarama-qarsi semantikaģa ie.
Absolyut antonimlerdiń komponentleri monosemantikaliq sózlerden boliwi da, sonday-aq, polisemantikaliq sózlerden boliwi da mumkin. Usiģan baylanisli absolyut antotimler eki turge ajiraladi:
a) monosemantikaliq absolyut antonimler;
b) polisemantikaliq absolyut antonimler.
Monosemantikaliq absolyut antonimlerdiń sińarlari bir manili sózden ibarat boladi. Oģan joqarida misal berdik. Al polisemantikaliq absolyut antonimlerdiń sińarlari kóp manili sóz boladi. Antonim sińarlari bolģan kóp manili sózlerdiń barliq leksikaliq manileri óz ara antonimiyaliq qatnasta boliwi mumkin, yaģniy antonimniń bir sińari bir neshe manige ie bolsa, ekinshisi de ane usinday manige ie boladi ham olar har biri óz ara qarama-qarsi turde boladi. Misali, qariwli ham azzi antoniminiń har bir sińari ush leksikaliq manige ie, yaģniy «kushli» sóziniń har bir leksikaliq manisine qarama-qarsi leksikaliq mani «azzi» sóziniń semantikaliq qurilisinda jamlengen.
1. «Kushli» sóziniń «kushi kóp» manisine «azzi» sóziniń «kushi az» leksikaliq manisi qarama-qarsi jaģdayda. Misali: Kushli aladi, azzi qaladi, birewdi-birew ayap atirģan joq (SH.Seytov).
2. «Kushli» sóziniń «bekkem, shidamli» leksikaliq manisine «azzi» sóziniń «bos, mort» leksikaliq manisi qarama-qarsi boladi. Ógiziń kushli bolmasa bunsha tógindi tógiw qayda (Qq.x.e.). Óziniń azziligi ushin ózin-ózi sógip, ózin ulken emes, esheyin bir janliktiń qaraltiminda kóre aladi (SH.Seytov).
3. «Kushli» sóziniń «bay, rezervleri kóp» leksikaliq manisine «azzi» sóziniń «rezervleri joq» leksikaliq manisi qarama-qarsi jaģdayda boladi. Misali: Kushliler azzini qaqbaylap shetke, Qoy derge xoja joq degen usi da (I.Yusupov).
Qaraqalpaq tilinde sińarlari kóp manili sózlerdiń barliq manileri óz ara qarama-qarsi boliwi onsha kóp ushiramaytuģin qubilis. Solay bolsa da, bunday antonimler tilimizde ushirasadi.
Qaraqalpaq tilinde juwan ham jińishke, payda-ziyan, guna-sawap siyaqli antonimlerde óz ara birden artiq leksikaliq manisi boyinsha absolyut jaģdayda qarama-qarsi. Juwan-jińishke antoniminiń har bir sińari ush manige ie bolip, barliq leksikaliq manileri boyinsha antonimiyaliq qatnasta boladi. Juwan sózi enli leksikaliq manisi menen eni kishkene leksikaliq manisindegi jińishke sózine antonim boladi: Bilegi juwan birew har joliqqanda, sozģan qolimdi qorqa-qorqa alaman, qolimdi awirtip qisip turģanda, Bilimi jińishkeligin sezip qalaman (I.Yusupov). Mine sonnan beri oniń qorjini juwanip, aldinan kese ótkenge awiz salip jur (K.Sultanov). Beli jińishke jawirni keń, qalegen kiyim belin buwsa jarasip ta sala beredi (SH.Seytov).
Juwan sóziniń semiz leksikaliq manisi jińishke sóziniń «ariq» leksikaliq manisine qarama-qarsi boladi: Tereńge ketken juwan tamir, Jińishkerip sozilińqirasa da bekkem (I.Yusupov). Ózleri bizlerdiń miynetimizdi sorip, juwan qarin bay bolajaq (K.Sultanov). Jolawshi awzina nar tiygenin abaylap, adep tamsandi, soń birew tartip alatuģinday jińishke barmaqlari menen keseniń ernegin bekkem usladi, qoli – dir-dir (SH.Seytov).
«Juwan» sóziniń «pas, qopal» leksikaliq manisi jińishke sóziniń «joqari, ótkir» leksikaliq manisine qarama-qarsi: Dunyaģa aybaraq salip shirlaģan juwan dawis basilģannan soń, ańlip jurgen Qanigul apay apamniń qasina kelgen (J.Aymurzaev). Ayqizdiń sińsiģan tolqinli jińishke dawisi alemdi basina kótergendey boldi (A.Begimov).
2. Antonimlerdiń komponenti bolģan sózler ayirim leksikaliq manisi menen de óz ara qarama-qarsi boladi. Misali: qaliń ham juqa sózleri tek genetik manileri menen antonim sińarlari bola aladi. «Qaliń» sóziniń «jaqin, qadirdan» leksikaliq manisine juqa sóziniń leksikaliq manileriniń bir de birewi antonimiyaliq qatnas payda ete almaydi. «Qaliń» sóziniń bul leksikaliq manisine «uzaq» kóp manili sóziniń «kóz tanis» leksikaliq manisi antonim boliwi mumkin. Misali: Muratbaydiń eń qaliń dosti Genjemurat ta urisqa ketti.
«Qaliń» kóp manili sózi «tiģiz» manisi menen «siyrek» sózine antonim boladi. Misali: Qaliń shatliq arasinan, móldirep kóz jasin bulap (I.Yusupov). Maydiń aqiri bolsa da balalar shomilģani menen birli-yarim ishi qizģani bolmasa ulkenlerdiń suwģa tusiwi siyrek (SH.Seytov).
Solay etip genetikaliq manisi menen antonim sińarlari bolģan qaliń ham juqa kóp manili sózleri awispali manisi menen antonimlerdi payda etpegen ham awispali arqali basqa sózler menen antonim bolģan. Mine, usi jaģdaylardan kelip shiģip, ayirim leksikaliq manileri qarama-qarsi bolģan antonimlerdi eki turge ajiratiw mumkin:
1. Genetikaliq antonimler;
2. Dórendi antonimler.
Genetikaliq antonimler sózlerdiń awispali manisinen ģarezsiz, genetikaliq manisi óz ara qarama-qarsi bolģan antonimler. Qaraqalpaq tilinde bunday antonimler kóplep ushirasadi. Jaqsi-jaman, ashshi-dushshi, joqari-tómen antonimleri sózlerdiń genetikaliq manisiniń qarama-qarsiliģina tiykarlanģan. Olardiń awispali manileri qarama-qarsi boliwi da mumkin, bolmawi da mumkin.
Dórendi antonimler sózlerdiń genetikaliq manisi emes, al ayirim basqa manisi óz ara qarama-qarsi bolģan antonimler. Sózlerdiń awispali manileri óz ara qarama-qarsi antonimiyaniń payda boliwi qaraqalpaq tilinde juda keń tarqalģan qubilis emes. Qaraqalpaq tilindegi antonimlerdiń sińarlari ekspressiv-stillik boyawlarģa ie boliwi yamasa ie bolmawina baylanisli da ekige bólinedi:
a) ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonimler;
b) ekspressiv-stilistikaliq boyawģa ie antonimler.
Ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonimler sińarlariniń manileri neytral boladi. Misali, ash ham toq, tez ham aste, jup ham taq ham t.b. Qaraqalpaq tilinde antonimlerdi payda etiwshi sózlerdiń kópshiligi neytral leksikaliq manili sózler. Sebebi neytral leksikaliq manili sózler awizeki ham jazba sóylewdiń tiykarin quraydi. Bunday sózlersiz awizeki yamasa jazba turde baylanis jasaw qiyin. Ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonim sińarlari neytral leksikaliq manili bolģani ushin awizeki sóylew protsesinde de, jazba stildiń barliq turlerinde de kennen qollaniladi. Misali: Qitay, Qońirat bular buldi, Doslar jilap dushpan kuldi (Berdaq).
Ekspressiv-stilistikaliq boyawsiz antonimler atliq, kelbetlik, rawish ham feyil sóz shaqabina kiretuģin sózlerden quraladi. Ekspressiv-stilistikaliq boyawli antonim sińari bolģan sóz leksikaliq manisi sóylewshiniń ózi bildirip atirģan pikirge qatnasin sawlelendiredi.