Hamidulla Dadaboyev
Download 0.91 Mb. Pdf ko'rish
|
h.dadaboev o‘zbek terminologiyasi
|
havoisitgich
(vozduxonagrevatel), havosovutgich (vozduxooxladitel), havotozalagich (vozduxoochistitel) va h.k. So‘nggi paytlarda birinchi komponenti qisqartmalardan tashkil topgan ikki komponentli terminlarning o‘zbek tili terminlar tizimida faol qo‘llanishi kuzatilmoqda. Chunonchi, internet tarmog‘ida qo‘llanayotgan DNS serveri, BGP bayonnomasi, NSFNET tarmog‘i, ISDN standarti, BRI interfeysi, CASE tizimi shular jumlasidandir. Ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlarning o‘zlashishi. Hozirgi o‘zbek terminologiyasi tizimida haddan ziyod miqdordagi ruscha- baynalmilal murakkab qo‘shma terminlar qo‘llanmoqda. Ushbu murakkab qo‘shma terminlarning ma’lum qismi o‘zbek tili tomonidan tayyor, asl holda o‘zlashtiriladi: general–mayor, unter – ofitser, shtab – kvartira, samolyot – snaryad, pistolet–pulemyot, marsh–parad, radiometr–rengenometr, shtab- kvartira va h.k. Bunday o‘zlashmalar o‘zbek terminologiyasining salmoqli 103 ulushini tashkil etadi. Boshqa bir guruh murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tiliga o‘zlashish asnosida o‘zgaradi: uchuvchi –inspektor (lyotchik- inspektor), kosmonavt- uchuvchi (lyotchik – kosmonavt), mexanik - injener (injener – mexanik), amfibiya - tank (tank –amfibiya), buldozer – tank (tank-buldozer), urolog- vrach (shifokor) (vrach –urolog) va h.k . Ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlarning uchinchi guruhi o‘zlashish jarayonida qisman yoki to‘la o‘zbekcha leksik birliklar bilan almashtiriladi: Murakkab qo‘shma terminning komponentlaridan biri o‘zbekcha so‘z bilan almashtiriladi ( yoxud kalkalanadi): shlem-niqob (shlem-kaska), samolyot – nishon (samolyot –mishen), havo desanti (vozdushno-desantniy), o‘qchi –radist (strelok –radist), mina – tuzoq (mina-lovushka), odam- amfibiya (chelovek-amfibiya), kilovatt-soat (kilovatt-chas), maktab-internat (shkola – internat), alfa-nurlar (alfa-luchi), alfa-yemirilish (alfa –raspad), gamma-nurlar (gamma – luchi), depozit hisobi (depozitniy schyot), fyuchers bitimlar (fyuchersniye sdelki), elektron to‘lovi (elektronnaya plata) va h.k. Bunga o‘xshash terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tiliga o‘zlashish chog‘ida saqlanib qoladi. Murakkab qo‘shma terminning komponentlaridan biri o‘zbek tilidagi mutanosib so‘z bilan almashtiriladi ( yoki kalka yo‘li bilan tarjima qilinadi). Bunday holatda murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tilida o‘zgaradi: tutuvchi – samolyot (samolyot-perexvatchik), buzg‘unchi – samolyot (samolyot-narushitel), raketaeltar-samolyot (samolyot- raketanosets), demokrat-shoir (poet-demokrat) va h.k. Murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti o‘zbekcha ekvivalenti bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi). Bunday vaziyatda o‘zlashma terminning so‘z tartibi o‘zgarishga uchramaydi: o‘ra-tuzoq (yama-lovushka), uchish – qo‘nish (vzlyotno-posadochniy), harbiy-havo (voyenno-vozdushniy), harbiy-dengiz (voyenno-morskoy), harbiy-dala (voyenno-polevoy), ijtimoiy-iqtisodiy (obshestvenno-ekonomicheskiy) va h.k. Ayni holat o‘zlashma termin-birikmalarni kalkalashda ham aks etadi: davlat qarzi (gosudarstvenniy dolg), to‘lov qog‘ozi ( platyojnoye izvesheniye), to‘lov tartibi (platyojniy poryadok), meyoriy-huquqiy hujjatlar (normativno-pravoviye dokumenti) va h.k. O‘zlashma murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti o‘zbekcha mutanosibi bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi), bunda murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zgaradi: mutaxassis – askar (soldat-spetsialist), mo‘ljalchi-o‘qchi (strelok-navodchik), qiruvchi-uchuvchi (lyotchik-istrebitel), kuzatuvchi–uchuvchi (lyotchik-nablyudatel), sinovchi – uchuvchi (lyotchik-ispitatel) va h.k Hozirgi o‘zbek tili terminologiyasida kalkalash yo‘li bilan yangi termin yasash masalasiga alohida diqqat qaratiladi. Ruscha-baynalmilal terminlarni to‘la yoki qisman tarjima qilish usuli bilan hosil qilingan o‘zbek tili terminlari mavjud terminologiya tizimining yana ham kengayishi va 104 boyishida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘n to‘qqizinchi asrning ikkinchi yarmi – yigirmanchi asr boshida ruscha-baynalmilal leksikaning o‘zbek tili so‘z boyligi tarkibiga shiddat bilan kirishi kuzatiladi. O‘zbek adabiy tili xorijiy so‘z va terminlarni o‘zlashtirish jarayonida ularni nafaqat tayyor, asl holda qabul qildi, balki kalkalash usuliga tayangan tarzda to‘laligicha yoxud qisman tarjama qilish yo‘lidan bordi. XX asrning boshlarida ko‘pgina ruscha-baynalmilal terminlar o‘zbek tiliga o‘girilgan edi. Chunonchi: uchuvchi (aviator), tintuv (obisk), ot quvvati, ot kuchi (loshadiynaya sila), otashxona (parovoz), otash kema (paroxod, korabl), davlat dumasi (gosudarstvennaya duma), dunyo ilmi (svetskiye nauki), erkinlik (svoboda), jadidchi (novator), spirtlik ichkuliklar (spirtniye napitki) shular jumlasidandir (Usmonov 1981). Bunga o‘xshash ancha erta yasalgan terminlarning aksariyati til qonuniyatlariga bo‘ysungan holda hozirgi o‘zbek tilida faol qo‘llanishda davom etmoqda. Xullas, hozirgi zamon o‘zbek tili terminologiyasi ruscha- baynalmilal elementlarni struktur (so‘z yasovchi) hamda semantik kalkalash orqali sezilarli tarzda boyib bormoqda. Struktur kalkalash yasama so‘zlar, qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalari chegarasida sodir bo‘ladi. Yasama terminlarni kalkalash. Chet (rus) tili yasama terminlarini kalkalash jarayonida o‘zbek tilida bor bo‘lgan mutanosib asos hamda so‘z yasovchi affiks tanlanadi. Buning natijasida o‘zbek tilida mutlaqo yangi termin hosil bo‘ladi, bunday terminlar ayniqsa ilm-fan va texnika terminologiyasi tizimida keng ko‘lamda aks etgan: to‘g‘rilagich (vipryamitel), taqsimlagich (raspredelitel), ko‘targich (podyomnik), itargich (tolkatel), tebranish (amplituda), oziqlagich (pitatel), iqlimlashish, iqlimlashtirish (akklimatizatsiya), o‘rmonshunos (lesovod), issiqxona (teplitsa), davlatshunos (gosudarstvoved), hissador (dolshik), vasiyatchi (zaveshatel), buyurtmachi (zakazchik), tamg‘alash (kleymeniye), moydon (maslyonka), portlatgich (vzrivatel) va h.k. Qo‘shma terminlarni kalkalash. Qo‘shma terminlarni kalkalab tarjima qilish jarayonida ularning har ikki komponentiga mutanosib tushadigan o‘zbekcha so‘z tanlanadi. Xususan: yarimo‘tkazgich (poluprovodnik), shaltoqsepgich (jijerazbrasivatel), ariqkovlagich (kanavakopatel), suvo‘lchagich (vodomer), gazo‘lchagich (gazomer), tezotar (skorostrelniy), moyjuvoz (masloboyka), bug‘tarqatgich (paroraspredelitel), tulkiquyruq (lisoxvost), yog‘och kesuvchi (lesorub), muzyorar (ledokol), kamqonlik (malokroviye), arzonbaho (malotsenniy), junqanot (zool.sherstokril), asalxo‘r (zool. medoyed), qisqa metrajli (korotkometrajniy), qiziltan (krasnokojiy), qizilqanot (zool. krasnoperka), kartoshkaekkich (kartofelesajalka), kartoshkaqazgich (kartofelekopatel), suvgul (bot. vodokras), suvqovoq (bot.gorlyanka) singari katta miqdordagi terminlar ayni shunday yo‘l bilan hosil qilingan. Internet tarmoqlarida qo‘llanayotgan katta miqdordagi ikki tarkibli termin-birikmalarning birinchi komponenti inglizcha, ikkinchi komponenti 105 esa o‘zbekcha so‘z bilan berilmoqda. M.: Banyan tarmog‘i, Internet tarmog‘i, Internet banki, Internet texnologiyasi, Internet provayderi va h.k. Ayrim hollarda ikki tarkibli o‘zlashma terminlarning birinchi komponenti inglizcha leksemalarning qisqargan bosh harfi, ikkinchi komponenti esa o‘zbekcha elementdan tashkil topishi kuzatiladi: DNS serveri, BGP bayonnomasi, NSFNET tarmog‘i, CASE tizimi va h.k. Bugungi kunda internet terminlari tizimida faol ishlatilayotgan Download 0.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|