"Hamkor trans" M. Ch. J tashkil etilish tarixi va faoliyat yo’nalishi

3.”Shon-Shuxrat invest”da qo’llaniladigan buxgalteriya schyotlarini qisqacha tavsifi.
Korxonaning xo’jalik muomalalari tegishli axborot tashuvchilar asosida schyotlarda aks ettiriladi hamda shu muomalalar ta’sir qiladigan mablag’lar mavjudligi qayd etiladi. SHunday qilib, schyotlar yordamida xo’jalik mablag’lari va xo’jalik muomalalarining joriy ettirilishi va shu bilan bir vaqtda yig’ma ko’rsatkichlarni olishni ta’minlovchi hisobning bir turdagi ob’ektlarini iqtisodiy guruhlash amalga oshiriladi. Undan tashqari, schyotlar xo’jalik faoliyatining borishi ustidan tezkor nazoratni yuritish imkonini beradi.
Demak, schyotlar - bu xo’jalik mablag’lari va xo’jalik muomalalarini joriy aks ettirish, iqtisodiy guruhlash va tezkor nazorat qilish usuli deb ta’riflasak bo’ladi. Schyotlarning ko’rinishi hisob yozuvlar qilinadigan jadvalga o’xshaydi.
Xo’jalik mablag’larini harakati tegishli balans moddalarini ko’payishiga yoki kamayishiga olib keladi. Masalan, kassadagi naqd pullarni harakati ularning g’aznaga kelib tushishi («Kassa» moddasining ko’payishi) yoki undan berilishi («Kassa» moddasining kamayishi) bilan tavsiflanadi; mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarning harakati - bu korxonaning mol yetkazib beruvchilarga bo’lgan qarzning ko’payishi («Mol yetkazib beruvchilar» moddasining o’sishi) yoki uning uzilishi «Mol yetkazib beruvchilar» moddasaning kamayishiga olib keladi.
Schyotdagi umumiy summani hisoblab chiqishni osonlashtirish uchun mablag’larni ko’payishini, ularning kamayishidan alohida ajratib ko’rsatish qulayroq, shuning uchun schyot ikki qismga bo’linadi: chap va o’ng tomonga. Uning biri (chap tomoni) DEBET, boshqasi (o’ng tomoni) KREDIT deb nomlanadi.
Hisobning har bir ob’ekti hamda, mablag’lar va manbalarning har bir turi uchun alohida schyotlar ochiladi. Debet va kredit bo’yicha yozilgan muomalalar summalarining jami aylanma (oborot) deb nomlanadi. Schyotning bir tomonida qayd etilgan summalar bilan uning boshqa tomonida ko’rsatilgan summalar o’rtasidagi farq QOLDIQ yoki SALDO deb nomlanadi. Qoldiqlar debeti kreditidan ortiqmi yoki aksinchami ekanligiga qarab, debetli yoki kreditli bo’lishi mumkin. Yangi qoldiqni aniqlash uchun avval mablag’larni ko’payganligini ko’rsatuvchi aylanma summani boshlang’ich qoldiqqa qo’shiladi, so’ngra uning kamayishini aks ettiruvchi aylanma summasi ayirib tashlanadi. Agar qoldiq bo’lmasa, schyot yopilgan hisoblanadi.
Schotlarning koldiklari hisobga olinadigan ob’ektlarning ko‘payishi va kamayishiga qarab, ularning har xil tomonlariga yoziladi. Schotlarning bunday tuzilishi tasodifiy emas. O‘zining tabiatiga ko‘ra xo‘jalik mablag‘larini turlari bo‘yicha ajratish ularning manbalari bo‘yicha guruhlashga qarama qarshidir.
Shunday qilib, xo‘jalik mablag‘larining turlarini aks ettiruvchi schotlarda hisobga olinadigan ob’ektlar qoldiqlarini va ko‘payishi debetiga, kamayishi esa kreditiga yoziladi. Mablag‘lar manbalarini hisobga olish uchun xizmat qiladigan schotlarda qoldiqlar va ko‘payishlar kreditida, kamayishlar esa - debetda ko‘rsatiladi.
Mablag‘lar turini yoki ularning manbalarini hisobga olishga qarab, schotlar aktiv va passivga bo‘linadi.
Mablag‘lar turlarini hisobga oluvchi schotlar AKTIV, ularning manbalarini aks ettiruvchi schotlar esa - PASSIV SCHOTLAR deb ataladi.
Barcha schotlarda ham qoldiqlar va muomalalar yuqorida keltirilgandek aks ettiriladi. Lekin buxgalteriya hisobida qator murakkab schotlar borki, ular o‘zlarining tuzilishlariga ko‘ra bunday oddiy tarzdan farq qiladi.
Bundaylarga xo‘jalik jarayonlari, xo‘jalik faoliyatining moliyaviy natijalari, topshiriqlarning bajarilishi hisobga oladigan schotlar kiradi. Bu schotlar hisobga oladigan ob’ektlarning xususiyatlarini aks ettiradi. Lekin ular ham aktiv va passiv schotlarga mansubdir.
Schotlardan to‘g‘ri foydalanish uchun - u yoki bu schot yordamida qanday ko‘rsatkichlarni olish mumkinligi va unda qanday ob’ektlar hisobga olinishi zarurligini bilish maqsadida schotlar tasniflanadi.
Schotlarning har xil turlari xususiyatlarini bilish hisobini tashkil qilish uchun schotlarni turkumlash zarur. Bunday schotlarni turkumlash ikki belgi asosida tuziladi: qanday maqsadga atalganligi va tuzilishi hamda iqtisodiy mazmuniga qarab.
Schotlarning qanday maqsadlarga tayinlanishi va tuzilishi bo‘yicha turkumlanishi, u yoki bu schotlar, nima uchun, qanday ko‘rsatkichlarni olish uchun mo‘ljallangan va ularning tuzilishi qanday, ya’ni ularning debeti kreditining mazmuni qanday, hamda ulardagi saldo qanday xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ular buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan schotlarning xususiyatlarini o‘rganish uchun xizmat qiladi va ularning ayrim turlari qanday xususiyatlarga ega ekanligini aniqlash imkonini beradi.
Schotlarni iqtisodiy mazmuniga qarab turkumlanishi (iqtisodiy turkumlash), schotlarda nima hisobga olinadi, ya’ni unda qanday aniq iqtisodiy ob’ekt aks ettirilishini ko‘rsatadi va mazkur ob’ektga har tomonlama tavsif berish uchun qanday schotlardan foydalanish kerakligini aniqlab olish imkonini beradi. Iqtisodiy turkumlash mazkur korxonada, uning xususiyatlarini hisobga olgan xolda, foydalanishi kerak bo‘lgan schotlar ro‘yxatini belgilab olish uchun mo‘ljallangan.
Har ikkala turkumlash ham chambarchas bog‘langan o‘zaro bir-birovlarini to‘ldiradi. Schotlarning xususiyatlarini bilish va ulardan amaliyotda to‘g‘ri foydalanish uchun schotlarning qanday maqsadga tayinlanganligi, tuzilishi va iqtisodiy mazmunini o‘rganish kerak. Schotlarning turkumlanishi mavjud ma’lumotlardan xo‘jalik faoliyatini boshqarishda zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlarning xususiyatlarini (tarkibiy tuzilish turkumlanishi) va unda hisobga olinadigan ob’ektlarning iqtisodiy mazmunini (iqtisodiy turkumlanishi) aniqlab olingandan keyingina ulardan boshqaruv ishlarida to‘g‘ri foydalanish mumkin. Schotlarni qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligi va tuzilishi hamda iqtisodiy mazmuni bo‘yicha turkumlanishini ko‘rib chiqamiz.
Asosiy schotlar mablag‘lar turlari (aktiv) mavjudligi va harakati ustidan va ularning manbalarining (passiv) nazorat qilish uchun ishlatiladi. Barcha asosiy schotlarga ularda korxona mulkining hisobga olinishi xosdir. Asosiy schotlarning xususiyati shundan iboratki, agar ularda qoldiq mavjud bo‘lsa, ularning hammasi balans tarkibiga kiritiladi.
O‘zining tuzilishi va qanday maqsadga mo‘ljallanganligiga qarab asosiy schotlar asosiy aktiv, asosiy passiv schotlarga bo‘linadi.
Asosiy aktiv schotlar moddiy va pul mablag‘larining mavjudligi va harakatini hisobga olish hamda debitorlar bilan hisob-kitoblar uchun xizmat qiladi. Ularning xususiyatlarini «Materiallar» va «Debitorlar bilan hisob-kitoblar» schotlari misolida ko‘rib chiqamiz.
«Materiallar» schoti korxona omboridagi materiallarni hisobga olish uchun ishlatiladi. Ma’lumki, davr boshiga omborda mavjud bo‘lgan materiallar (boshlang‘ich qoldiq) bu schotning debetida aks ettiriladi. Kirimi debetiga, chiqimi-kreditiga yoziladi. Oxirgi qoldiq bu schotda albatta debetida (yoki nolga teng) bo‘lishi kerak, chunki omborda mavjud bo‘lgan materiallardan ortiqcha sarflash mumkin emas.
«Debitorlar bilan hisob-kitoblar» schoti korxonalar bilan bajarilayotgan xizmatlari bo‘yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Korxonaning xali bajarmagan, lekin haqi to‘langan xizmatlari uchun qarzi bu schotning debetida boshlang‘ich qoldiq sifatida ko‘rsatiladi. Korxonalarning mazkur korxonaga bo‘lgan qarzining oshib borishi ham uning debetiga, uning uzilishi (qarzning to‘lanishi) esa - kreditiga yoziladi. Oxirgi qoldiq faqat debetli bo‘lishi (yoki nolga teng) mumkin, chunki xaridor o‘z qarzini boshqa korxonaga shu qarzidan ortiq summada to‘lamaydi.
Mulk (inventarlar)ni hisobga oladigan schotlarga asosiy vositalar, uzoq muddatli ijarga olingan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, materiallar, yoki va bo‘rdoqiga boqilayotgan mollar, o‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlar, tovarlar kiradi.
Pul mablag‘larini hisobga oladigan schotlar kassa, hisob-kitob schoti, chet el valyutasidagi pul mablag‘lari, bankdagi maxsus schotlar, qisqa muddatli investitsiyalar, pul ekvivalentlari, yo‘ldagi pul jo‘natmalar kiradi.
Xususiy kapitalni hisobga oladigan schetlarga ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, rezerv kapital, taqsimlanmagan foydalar kiradi.
Majburiyatlarni hisobga oladigan schotlarga mol yuboruvchi va pudratchilarga to‘ladigan schetlar, olingan avanslar, sug‘urta tashkilotlardan bo‘lgan qarzlar, ta’sischilardan bo‘lgan qarzlar, ishchi va xizmatchilar bilan meyonat haqi bo‘yicha qarzlar, bank kreditlari va qarzlar va sh.k. kiradi.
Olinadigan schtelarni hisobga oladigan schetlarga xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schetlar, berilgan avanslar, turli debitorlar kiradi.
«Ustav fondi» va «Banklarning qisqa muddatli kreditlari» schotlari namunaviy asosiy passiv schotlar bo‘lib hisoblanadi. «Ustav kapitali (fondi)» schoti korxonaning muassischilardan doimiy foydalanish uchun olingan mablag‘lar summasini (shu schotning kreditida aks ettiriladigan boshlang‘ich qoldiq) va shu summalarning keyinchalik o‘zgarishlarini (fondning ko‘payishi va kamayishini tavsiflovchi krediti va debeti bo‘yicha aylanmalar) ko‘rsatadi. Bu schotning oxirgi qoldig‘i faqat kredit bo‘lishi mumkin, chunki hamon korxona mavjudmi, u har doim o‘z mablag‘lariga ega bo‘ladi.
Tartibga soluvchi schotlar mablag‘lar turlarining baholanishi yoki mablag‘lar manbalarining summalarini tuzatish (korrektivlash) uchun mo‘ljallangan. Bu yerda tuzatish joriy buxgalteriya hisobi tizimidagi asosiy schotlardan tashqari u bilan bog‘langan alohida schot kiritish va uning summasini mazkur ob’ektning katta-kichikligini topish maqsadida asosiy schotning summasidan yoki undan ayirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Tartibga soluvchi schotlardan foydalanish hisob ob’ektlarini har tomonlama tavsiflovchi real hisob ma’lumotlarini olish zaruriyatidan kelib chiqqan.
Tartibga soluvchi schotlar tegishli ob’ektlar bo‘yicha har bir ob’ektni ikki xil summada (baholanishda) aks ettiruvchi ikki ko‘rsatkichga ega bo‘lishlik imkoniyatini beradi.
Tartibga soluvchi schotlar chet el mamlakatlarida ham qo‘llaniladi, lekin u yerda ulardan chiqarilgan, ammo hali taqsimlanmagan aksiyalarni hisobga olish uchun foydalaniladi.
Tartibga soluvchi schotlar kontrar, to‘ldiruvchi va kontrar-to‘ldiruvchi schotlarga bo‘linadi.
Kontraktiv schotlar tartibga solinuvchi ob’ektlarning haqiqiy hajmini tartibga soluvchi summani ushbu ob’ektning dastlabki baholanishidan ayirib tashlash yo‘li bilan aniqlash uchun xizmat qiladi. Ular ikki turli bo‘ladi: kontraktiv va kontrpassiv. Kontraktiv schotlar asosiy aktiv schotlarga qarama-qarshi qo‘yiladi va passiv hisoblanadi. Kontrpassiv schotlar, aksincha, asosiy passiv schotlarga qarama-qarshi qo‘yiladi va aktiv hisoblanadi.
Kontraktiv schotga misol qilib «Asosiy vositalarning eskirishi» schotini olish mumkin. Bu schot yordamida olinadigan ko‘rsatkichlar xususiyatini aniqlash uchun u bilan bog‘liq bo‘lgan boshlang‘ich qoldiq summali «Asosiy vositalar» schotini olamiz.
Kontraktiv schotlar tarkibiga 02 «Asosiy vositalarning eskirishi hisobi schotlari», 05 «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi hisobi schotlari», 2980 «Savdo ustamasi», 4910 «Dargumon qarzlar bo‘yicha rezerv» schotlar kiradi.
Kontrpassiv schotlar qatoriga yangi schotlar rejasi bo‘yicha 8600 «Sotib olingan o‘z aksiyalari», 9040 «Sotilgan tovarni qaytarish» va 9050 «Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» schotlar kiritilgan.
Kontrpassiv schotlarining tuzilishi 8600 «Sotib olingan xususiy aksiyalar hisobi schotlari» misolda ko‘rib chiqamiz. Bu schot 8310 «Oddiy aksiyalar» va 8320 «Imtiyozli aksiyalar» schotlariga nisbatan kontrpassiv bo‘lib aksioner jamiyatining aksiyadorlik kapitalini kamayishini ko‘rsatadi va balansda ko‘rsatiladigan ustav kapitaliining umumiy jamidan chegiriladigan summa hisoblanadi.
Ilgari kontrpassiv hisoblangan 9800 «Soliqlar va yig‘imlarni to‘lash uchun foydaning ishlatilishi hisobi schotlari» yangi schotlar rejasi bo‘yicha kontrpassiv schotlar hisoblanmasidan tranzit schotlar qatoriga kiritilgan. Bu (9810 va 9820) schotlarining debetida hisobot davri ichida soliq va yig‘imlar bo‘yicha budjetga hisoblangan summa hisobga olib borilib, hisobot yili tugagach yillik buxgalteriya hisobotini tuzishda yakuniy moliyaviy natijalar schoti bilan yopiladi.
Kontrar schotlar o‘z xususiyatlariga egadir. Birinchidan, kontraktiv va kontrpassiv schotlar, tegishli tartibda aktiv va passiv bo‘laturib, va balans aktivi va passivida joylashgan bo‘laturib, haqiqatda ularga nisbatan munosabatda bo‘lmaydi, chunki ular tomonidan tartibga solinadigan asosiy schot aks ettiriladigan balansning tomoni bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan, kontrar schotlar alohida iqtisodiy mazmunga ega. Kontrar schotlardagi saldo summalari asosiy schotda hisobga olinadigan ob’ektning haqiqiy miqdorini olish maqsadida tegishli tartibga solinadigan schotlarning summalaridan chegirib tashlanadigan summani anglatadi. Shuning uchun kontrar schotlarning saldolari faqat ilgari mavjud bo‘lgan mablag‘lar yoki manbalarning miqdorinigina aks ettiradi.
To‘ldiruvchi schotlar tartibga solinuvchi ob’ektlarning haqiqiy miqdorini uning dastlabki baholanishiga tartibga soluvchi summani qo‘shish yo‘li bilan aniqlash uchun mo‘ljallangan. To‘ldiruvchi schotlar tarkibiga xususan 1610 «Materiallar qiymatidagi og‘ishlar» aktiv schoti kiradi. Materiallar buxgalteriya hisobida yagona hisob bahosida yuritilganda, sotib olingan materiallarning hisob bahosidan og‘ishishi hisobga olinadi. Materiallarning haqiqiy qiymatini aniqlashda 10-schotdagi yagona hisob bahosiga 1B «materiallar qiymatidagi og‘ishish» schotining summasi qo‘shib ko‘rsatiladi.
Taqsimlovchi schotlar korxonaning ba’zi harajatlari ustidan nazorat qilish va ularning to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlash (shu jumladan ayrim faoliyat tannarxini ham aniqlash) uchun tayinlangan.
Yig‘ib-taqsimlovchi schotlar u yoki bu xo‘jalik jarayonlari bo‘yicha xarajatlarni, ularni keyinchalik taqsimlash maqsadida, yig‘ish uchun qo‘llaniladi. Ular aktiv schotlardir, chunki ularda mablag‘lar (xarajatlar) harakati hisobga olinadi. Bu schotlarda yig‘iladigan summalar mazkur ob’ekt bo‘yicha barcha xarajatlar hisobga olinadigan schotlarga o‘tkaziladi (hisobdan chiqariladi). Yig‘ib taqsimlovchi schotlar ikki sababdan zarurdir: eng avval ba’zi xarajatlarni bir nechta ob’ektlar o‘rtasida taqsimlash kerak bo‘ladi. Bular egri (bilvosta) xarajatlar bo‘lib, ularga, masalan, umumishlab xarajatlari kiradi. Undan tashqari, bu schotlar shu xarajatlar smetasining bajarilishi ustidan nazorat qilish uchun qo‘llaniladi. Shuning uchun ular bir turdagi faoliyat ko‘rsatadigan va egri xarajatlarni taqsimlashga ehtiyoj bo‘lmagan korxonalarda ham yuritilishi mumkin.
Bu yerda biz «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schotini mukammal ko‘rib chiqamiz. Uning debetida umuman ishlab chiqarishga xizmat qilish va uni boshqarish bilan bog‘lik bo‘lgan xarajatlar yig‘iladi. Kreditidan esa, ularning summalari tegishli xarajatlarga kiritish maqsadida, faoliyat turlari bo‘yicha schotlarga o‘tkaziladi (hisobdan chiqariladi). Bunda umumishlab chiqarish xarajatlarining katta qismi «Asosiy ishlab chiqarish» schotiga o‘tkaziladi, ya’ni mahsulot tannarxiga kiritiladi. Umumishlab chiqarish xarajatlari hisobot davrining oxirida hisobdan chiqariladi va taqsimlanadi,bunda debetda yig‘ilgan hamma summasi hisobdan chiqarilib, hisobot davrining oxiriga hech qanday qoldiq bo‘lmaydi.
Taqsimlovchi schotlar bir biriga bog‘liq hisobot davrlari bo‘yicha xarajatlar va daromadlarni taqsimlash uchun mo‘ljallangan.
Bu schotlar yordamida xarajatlar va daromadlar bir birovlariga bog‘liq bo‘lgan davrlar budjetlari o‘rtasida chegaralanadi va ular, qachon amalga oshirilganidan (olinganidan) qat’iy nazar, tegishli davrlar xo‘jalik faoliyati ko‘rsatkichlariga kiritiladi.
Taqsimlovchi schotlar kelgusi davr xarajatlari va daromadlari schotlari va kelajakdagi (qilinadigan) xarajatlar va daromadlar schotlariga bo‘linadi. Zamonaviy amaliyotda bu schotlardan foydalanish biroz cheklangan. Asosan «Kelgusi davrlar xarajatlari» aktiv schoti, «Kelgusi davr daromadlari» va «Dargumon qarzlar bo‘yicha zahiralar» deb nomlangan passiv schetlardan foydalaniladi.
«Kelgusi davrlar xarajatlari hisobi» schotida joriy davrda qilingan, lekin kelgusi davrga tegishli bo‘lgan korxona xarajatlarini anglatuvchi ijara to‘lovlari aks ettiriladi. Keyinchalik bu summa «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schotiga o‘tkaziladi va qaysi davrga tegishli bo‘lsa, o‘sha davr xizmatlari tannarxiga kiritiladi. Ularni hisobdan chiqarish bosqichma-bosqich bir necha davr mobaynida qilingan ijara to‘lovlariga muvofiq miqdorlarda amalga oshiriladi.
Kalkulyatsiya schotlari xo‘jalik mablag‘lari - kelib tushgan materiallar, bajarilgan ishlar va xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xizmat qiladi.
Tannarxni hisoblab chiqishga yordam beradigan hisob-kitob kalkulyatsiya deb nomlanadi. Shundan kelib chiqib, kalkulyatsiyani tuzish uchun kerakli ma’lumotlarga ega bo‘lgan schotlar kalkulyatsiya schotlari deb ataladi.
Tannarx kalkulyatsiyalanadigan ob’ektga tegishli bo‘lgan chiqimlarni ushbu schotlarning debetida yig‘ish yo‘li bilan hisoblab chiqiladi, chunki bu chiqimlar summalari mazkur jarayonda (masalan, xizmat ko‘rsatish jarayonida) sarflangan mablag‘lardir. Shuning uchun kalkulyatsiya schotlari aktiv hisoblanadi.
Kapital qo‘yilma sotib olish», 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish», 2610 «Ishlab chiqarishdagi brak», 2710 «Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar» schetlari kiradi.
«Asosiy ishlab chiqarish» schotining debetida xizmatlar tannarxi kelib chiqadigan barcha chiqimlar yig‘iladi. Uning kreditidan u yoki boshqa kompaniyalarga ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxi hisobidan chiqariladi. Bu schotdagi qoldiq faqat debetli bo‘ladi va tugallanmagan mahsulotga qilingan xarajatlarni, ya’ni tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxini anglatadi.
Solishtiruvchi schotlar xo‘jalik jarayonida olingan moliyaviy natijalarni aniqlash uchun mo‘ljallangan. Bu natijalar ushbu jarayonni tavsiflovchi ikki har xil aylanma (oborot)larni solishtirish yo‘li bilan topiladi. Shundan kelib chiqqan holda, xo‘jalik jarayonlarining moliyaviy natijalarini aniqlash uchun qo‘llaniladigan schotlar solishtiruvchi schotlar deb nomlanadi. Bu schotlardagi aylanmalarni solishtirish, ularning birini - debetda, boshqasini esa - kreditda aks ettirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Debet bilan kredit o‘rtasidagi farq qidirilayotgan natijani anglatadi, bunda, aks ettirilayotgan muomalalarning xususiyatiga qarab, farq debetli yoki kreditida bo‘lishi mumkin.
Solishtiruvchi schotlarning tuzilishini «Yakuniy moliyaviy natija» schoti misolida ko‘rib chiqamiz.
Foydalar «Yakuniy moliyaviy natija» schotining kreditida, zararlar esa - debetida yig‘ilib boriladi. Korxona ishining pirovard moliyaviy natijalari debet bilan kreditni solishtirish yo‘li bilan aniqlanadi.
Agar korxonaning yalpi foyda summasini ko‘rsatuvchi kredit aylanma ushbu korxona tomonidan qilingan yalpi zararlar (debet aylanma) summasidan ko‘p bo‘lsa, unda debet bilan kredit o‘rtasidagi farq korxona tomonidan olingan foydani anglatadi. Agar kredit aylanma debet aylanmadan kam bo‘lsa, debet saldo zararni ko‘rsatgan bo‘ladi.
Taqqoslovchi schotlar taribiga 9910 «Yakuniy moliyaviy natijalar» schotidan tashqari 9210 «Asosiy vositlarni tugatilishi» va 9220 «Boshqa aktivlarni tugatilishi» schotlarini ham kiritish mumkin. Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning tugatish jarayoni nihoyasiga yetgandan so‘ng bu schotlarning debet va kredit aylanma summalari o‘zaro solishtirilib moliyaviy natija aniqlanadi. Shuning uchun ham bu schotlarni taqqoslovchi schotlar deyish mumkin. Lekin yangi schotlar rejasida bu schotlarni tranzit schotlar tarkibiga qo‘shilib taqqoslovchi schotlar maqomi berilgan.
Buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan schotlar balansda har xil tarzda aks ettiriladi. Qoldiqqa ega bo‘lgan schotlarning balans jadvaliga uning moddalari sifatida aks ettirilib, ularning summalari balans yakuniga kiritiladida, ba’zi bir schotlar esa, garchi ularda qoldiq bo‘lsa ham, uning (balansning) yakuni tegida, balansdan tashqaridagi moddalar sifatida ko‘rsatiladi va ularning summalari balans yakuniga qo‘shilmaydi. Bunday tartib u yoki bu schotlarda hisobga olinadigan mablag‘larning kimga tegishliligiga bog‘liq. Balansda faqat ushbu korxonaga tegishli bo‘lgan, ya’ni uning to‘la ixtiyorida bo‘lgan va korxona rahbariyati ixtiyori bilan foydalanish mumkin bo‘lgan mablag‘larni aks ettiriladi. Ushbu korxonaniki bo‘lmagan, lekin uning cheklangan foydalanishda yoki ixtiyorida bo‘lgan mablag‘lar, balans yakunining tashqarisida ko‘rsatilishi kerak.
Korxonada vaqtinchalik joylashgan mablag‘lar moddalarini balansga kiritish uning resurslar hajmini oshirib ko‘rsatgan bo‘lar edi. Undan tashqari, ayrim korxonalar balanslarini tarmoq miqyosida yoki butun xalq xo‘jaligi miqyosida jamlanganda, bu mablag‘lar ikki marta hisoblangan bo‘lar edi: vaqtincha joylashtirilgan korxona balansi bo‘yicha va ularning egasi bo‘lgan korxonaning balansi bo‘yicha.