Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Internet manbalar: 
1. https://www.researchgate.net/publication/228881331_The_UCREL_semantic_analysis_syste
m  
2. www.ruscorpora.ru 
3. http://www.natcorp.ox.ac.uk/  
4. http://www.ruscorpora.ru/reqsem.html  
https://lex.uz/uz/docs/-417636?query=shuur 
5.  https://cyberleninka.ru/article/n/k-вопросу-о-лингвистической-експертизе 
“SHAXSNI OBRO‘SIZLANTIRISH” MAZMUNLI MATERIALLARGA OID SUD-
LINGVISTIK EKSPERTIZASINI TAYINLASH XUSUSIYATLARI 
FEATURES OF APPOINTING A FORENSIC-LINGUISTIC EXPERTISE ON 
"DEFAMATION OF A PERSON" CONTENT MATERIAL 
Nilufar Najmidinova 

 
 
Annotation. In this article, the cases of defamation of a person and its linguistic 
examination, in what cases it is considered defamation of a person, its linguistic and legal bases, 
as well as the role and importance of special personnel who have thoroughly studied the 
sciences of linguistics and jurisprudence in ensuring the integrity of the honor, dignity and 
reputation of every member of society thought about. 
Key words: linguistics, jurisprudence, logic, analytical, linguistic expertise, personality, 
defamation, defamation, embarrassment, shame, false news. 
 
Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida mavjud qonunchilik va huquqshunoslik 
sohalarini mustahkamlab borishga muhim vazifa sifatida qaralar ekan, zamonaviy kriminalistika 

Adliya vazirligi huzuridagi X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertizasi markazi Hujjatlar 
kriminalistikasi laboratoriyasi eksperti

---

273 
va sud ekspertizasining rivoji, kriminialistik tekshiruv vositalari va uslublari takomillashi, tergov 
va sud amaliyotida ilmiy-texnikaviy imkoniyatlardan foydalanish kabilar katta ahamiyat kasb 
etmoqda. 
Shu munosabat bilan kriminalistikada davriy nashrlardagi ma’lumotlar, targ‘ibot va 
axborotli mazmundagi, ommaviy tarqatishga mo‘ljallangan bosma yoki qo‘lyozma mahsulotlar, 
ilmiy-ommabop yoki ijtimoiy-siyosiy mazmundagi kitoblar yoki qo‘llanmalar, qog‘ozli yoki 
foto- va video-tashuvchilarda qayd qilingan yozuv va boshqa matnlar og‘zaki va yozma matnlar 
orqali ularning muallifi tomonidan aytilgan fikrlarni aniqlash sohasiga katta e’tibor 
qaratilmoqda.
Bu turdagi ekspertizalar xorijiy ekspert muassasalarida fuqaro va jismoniy shaxslarning 
mualliflik va turdosh huquqlarini, obro‘-e’tiborini, ishchanlik obro‘sini himoya qilish haqidagi 
fuqarolik da’volarni ko‘rib chiqishda qo‘llaniladi. Jinoyat tergov ishlarida muallifni aniqlash 
ekspertizasi ayblanuvchi tergov paytida iqror bo‘lgan aybini sud majlisida tan olmay turgan 
vaqtida; jinoyatning ob’ektiv tomoni bo‘lmish xabar muallifi bilan ijrochisi har xil shaxs bo‘lsa 
va bunda muallif noma’lum bo‘lib (anonim, taxallus bilan yoki boshqa shaxs nomi bilan chiqqan 
bo‘lsa), uni aniqlash kerak bo‘lganda o‘tkaziladi. Lingvistika ekspertizasiga filologiya sohasidagi 
mutaxassislar jalb etiladi. 
Dunyoda inson huquqlari, uning joni, mol-mulki va sha’nining turli tajovuzlardan himoya 
qilish eng muhim va birlamchi vazifaga aylanib bormoqda. Jamiyatdagi barcha insonlarning 
huquqiy jihatdan tengligini ta’minlash uchun barcha sohalarda jiddiy va samarali ishlar amalga 
oshirilmoqda. Jumladan, yurtimizda ham huquqshunoslik va tilshunoslik sohalari kesishmasidagi 
bir muncha yangi soha lingvistik ekspertizaning rivojlanishi bilan shaxsni haqorat qilish, uning 
sha’ni, qadr-qimmati va obro‘siga dahl qilinishini oldini olish va shunday hodisalarni aniqlash 
borasida qimmatli tadqiqotlar olib borilmoqda. 
Sir emaski, aksariyat hollarda sodir bo‘ladigan huquqbuzarliklar va jinoyatlar bevosita 
nutq faoliyati orqali amalga oshiriladi, ya’ni qo‘rqitish, qalloblik, majburlash, poraxo‘rlik, 
haqorat qilish, tuhmat qilish kabi. Bunday hollarda jinoyatlarni ochish uchun va boshqa turdagi 
faoliyatlarning jinoiy yoki jinoiy emasligini asosli xulosalab berishga ehtiyojning mavjudligi 
natijasida til fanida yangi yo‘nalish – til va huquq o‘rtasidagi munosabatni o‘rganuvchi lingvistik 
sud-tibbiyot fani paydo bo‘ldi. Albatta, lingvistik ekspertizada eng muhim tadqiq etiladigan jihat 
nutqdagi mazmunga huquqiy baho berish bo‘lgani holda ushbu maqsadga erishish uchun 
yuqorida ta’kidlaganimizdek turli fanlarning faol integratsiyalashuvi muhim ahamiyatga ega. 
Sud tilshunosligi yo‘nalishi til fanida nisbatan yaqinda paydo bo‘lgan, shuning uchun 
birinchi navbatda sud tilshunosligi tushunchasi bilan tanishish, shuningdek, ushbu fan qanday 
vazifa va usullarni ko‘zlayotganini aniqlash, uning rolini baholashda filologiya fanlari doktori, 
prof, M.A. Grachevning “sud tilshunosligi” haqidagi fikrlarini keltirib o‘tish o‘rinli. Olim “sud 
tilshunosligi” atamasining uchta tarkibiy qismini ajratib ko‘rsatadi:
1) til fanining huquqiy maqsadlarda matnni o‘rganuvchi bo‘limi;
2) tilshunoslik fanining sud-lingvistik ekspertizalarni tayyorlashni o‘rgatuvchi bo‘limi;
3) til fanining jinoiy submadaniyatning sotsiolingvistik jihatlarini o‘rganadigan bo‘limi.”
[Грачев,2015:26] Lingo-sud-ekspertiza atamasi bilan bog‘liq holda, 1990-yillarning oxirida 
mashhur olimlar Ye.I.Galyashina, N.D.Golev tomonidan taklif qilingan “yurlingvistika” yoki 
“huquqiy tilshunoslik” atamalari alohida ajralib turadi. Ushbu konsepsiyaning mazmuni M. A. 
Grachev tomonidan berilgan ta’rifning faqat ikkita nuqtasini o‘z ichiga oladi. U 
submadaniyatning lingvistik komponentlari haqidagi bilimlardan tezkor-qidiruv faoliyati 
davomida shaxsni tanib olish, sud-tibbiyot ekspertizasi va boshqalar kabi amaliy maqsadlarda 
foydalanish mumkinligini ta’kidlaydi [Грачев М. 2010:497] Sud lingvistikasi lingvistik 
ekspertiza o‘tkazish orqali nutq materialini aniqlash va aniqlash masalalarini tartibga soladi va 
tilshunoslik sohasidagi tadqiqotlar "Sud-tibbiyot nutqi" faniga tegishli bo‘lib, bu yerda til 
tadqiqot ob’ekti hisoblanadi, ya’ni nutqiy xatti-harakatlar va nutqiy faoliyat, shaxs tekshiriladi. 
Birinchi lingvistik tekshiruvlar 1990-yillarning boshlarida o‘tkazilgan bo‘lib, huquqni muhofaza 
qilish organlariga ma’lum yordam ko‘rsatdi. Biroq amaliy tajriba va uslubiy tavsiyalarning 

---

274 
yo‘qligi sud jarayoni uchun nutqni ekspertizadan o‘tkazishda, undan kutilgan natijalarining 
ijobiy chiqishida qator murakkabliklar mavjudligini ko‘rsatdi. Albatta, bu borada amalga 
oshirilgan ishlar tajriba sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va keyingi ishlarda o‘zining 
ijobiy natijalarini bera boshlagan. 
Bugungi axborot texnologiyalari asrida o‘zgalarni obro‘sizlantirishga qaratilgan 
ma’lumotlar tarqatish, haqoratlash hamda mualliflik huquqining buzilishi kabi hodisalar tez-tez 
uchrab turibdi. Ba’zi fuqarolar uchun bunday nutq xatti-harakatlari juda qulay, anonim va shu 
bilan birga jazosiz ko‘rinadi. Ushbu holatlar lingvistik tekshiruvni talab qilsa-da, haqorat deb 
qaralayotgan bunday nutqlar uchun xulosalar berishning ilmiy asoslari yetarli darajada tadqiq 
etilmagan. Albatta, bugungi ommaviy axborot almashinuvi qulay va osonlashganligi uchun so‘z 
erkinligini suiiste’mol qilish natijasida o‘zgalarni haqorat qilishga qarshi kurashish zarurati 
paydo bo‘lgani holda, bu ko‘proq davlat institutlari vakillarining, shuningdek huquqni muhofaza 
qiluvchi va boshqa mas’ul organlarning vakolatlariga salbiy ta’sir qiladi. Mazkur yo‘nalishlarda 
lingvistik ma’lumotlarini tekshirish va qayta ishlash orqali keyingi rivojlanish istiqbollarini 
ijobiy bo‘lishiga erishish mumkin. Ushbu bosqichda lingvistik ekspertiza fuqarolik va jinoyat 
ishlarini hal qilishda shaxsning obro‘si, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish usuli sifatida 
ishlaydi. Tilshunoslik ekspertizasi ob’ektlariga shaxsning nutq faoliyati mahsulotlari: til va nutq 
birliklari (fonemalar, morfemalar, leksemalar), qandaydir moddiy vositada qayd yetilgan inson 
tafakkuri kiradi. Lingvistik ekspertizaning amaliy ehtiyoji, birinchi navbatda, sud ishlarini ko‘rib 
chiqish va hal qilish jarayonida, ya’ni yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash zarurati 
tug‘ilganda paydo bo‘ladi. Tilshunos mutaxassislarning kasbiy faoliyatida til birliklarining 
semantik ma’nosini, so‘zlarning alohida elementlari va butun gapning semantik mazmunini 
o‘rganish usullari, tabiiy yoki leksemalarning chiziqli qatorini solishtirish jarayonlari keng va 
faol qo‘llaniladi. Matnning yashirin ma’nosi tahlil qilinadi, kontekst belgilari pragmalingvistik 
tahlil usuli orqali alohida shaxsning psixologik xususiyatlarini aniqlash imkonini beradigan 
shaxs nutqini hisobga oladi, usullar qo‘llaniladi va bunga matnning janr xususiyatlarini, matnni 
dekodlash usullarini aniqlash va hokazo taalluqlidir. Lingvistik ekspertiza sud ekspertizasining 
eng qiyin va ko‘p vaqt talab qiluvchi turlaridan biri sifatida birgina lingvistik nuqtai nazaridan 
tilshunoslik, lug‘at va stilistika sohasida maxsus bilimga ega bo‘lgan malakali mutaxassislar jalb 
etish bilan hal qilinadigan vazifa. 
Lingvistik ekspertiza sha’ni, qadr-qimmati, ishbilarmonlik (kasbiy) obro‘sini himoya qilish 
bilan bog‘liq ko‘plab da’volar paydo bo‘lganligi sababli amaliyotda keng qo‘llanila boshlandi. 
Tadqiqot tegishli ma’lumotni boshqa usullar bilan olish imkoni bo‘lmagan taqdirda tayinlanadi. 
Bunday holda, u dalil manbalaridan biri bo‘ladi. Amaliy tilshunoslik sohasidagi yangi 
yo‘nalishlardan biri so‘nggi o‘n yilliklarda qo‘llanilayotgan semantik ekspertizadir. 
O‘zbek tilining 5 jildli izohli lug‘atida “Obro‘(y)sizlantirmoq Obro‘ysiz qilmoq, obro‘yiga 
putur yetkazmoq. Bo‘tani obro‘sizlantirib, ayollarni kolxozdan bezdirish kimga zarur ekan? S. 
Ahmad, Hukm.